Av og til...

Av og til må eg berre skrive. Då klarer eg ikkje å la vere, sjølv om eg prøvar.

Slik var det då eg kom heim etter å vore i Alaska. Eg måtte berre skrive, kunne ikkje slutte før eg var ferdig. Til slutt hadde eg over 20000 ord. No legg eg dei ut her, so kan han lese han so vil.

Vinter mot vår

- I Alaska med Cirkum Polare

av Marcus Johannessen

Innhald

Eventyret................................

Fairbanks................................

Ei lysning i skogen......................

Hytta ved Takotnaelva.................

Pelsjegerliv..............................

Ulv........................................

Frost......................................

Iditarod...................................

På langtur................................

Porten mot Arktis.......................

Nordom tregrensa.......................

Smil.......................................

Chandler Lake...........................

Tundraen.................................

Okpikruak................................

Bålet......................................

I mål......................................

Vår........................................

Eventyret

«Fordelen med fly e jo at du kjeme græla langt på græla kort tid», var eldstemann Trond Olav sine kloke ord før vi starta på reisa. Eg slår opp auga og vrir meg i flysetet. Dei gamle er framleis eldst. Det er berre nokre timar sidan vi forlet København; under oss ligg ei mektig, kvit flate, med vide skogstrakter rundt Landskapet etterlet ingen tvil, vi har allereie kryssa Nord-Atlanteren og fått det amerikanske kontinentet under vingane. Eit raskt blikk på kartet i kabinen avslører at skogane er kanadiske og at det kvite er Den Store Slavesjø. På ny let eg blikket falle ut vindauget. Det var i desse traktene at Helge Ingstad levde sitt legendariske pelsjegerliv for vel 80 år sidan. Kor mange gongar har eg vel ikkje site med «Pelsjegerliv» i nevane og drøymt meg vekk til tundra og kvitrevfangst?

Vi skal lenger mot vest, for å oppleve vårt eige eventyr. Fem unge menn og seks unge kvinner i sin beste alder, saman utgjer vi halvtårskurset Cirkum Polare ved Øytun Folkehøgskule i Alta. Til felles har vi noko av den same draumen om å reise på tur i eit land som endå i liten grad er forma av menneske sine hender. I Alaska høyrer vår tid si uhemma utbygging av urørt natur framleis framtida til. Men det er ikkje berre villmarksdraumen åleine som driv oss over Atlanteren, kanskje reiser vi like mykje vekk frå noko. Effektivitetskrav, tidsfristar, eksamenspress, mas, stress og kav. Vi kjem frå ein kvardag som er fokusert på arbeidet for materielle gode, lettvinte løysingar og flotte fasader. I fritida tek vi del i konstruerte suksessar og oppblåste suksessar, stadig lokkar media oss til å rette merksemda mot menneske vi aldri vil møte. No reiser vi vekk frå så mykje som eigentleg betyr så lite, - mellom deg og meg.

Draumar og idealisme, javel. Kva rett har ungdomen til å skryte av slikt? Sanninga er nok at det er sjølve spenninga ved å reise som lokkar aller mest. Som Oskeladden har vi site og rota i grua og reist med tanken sin kraft, no skal vi endeleg ta skreppa over skuldra og oppleve vårt eige eventyr. Som vi flyg vestover kjenner eg at sansane er skjerpa av ei god forventning. Vi mellomlandar i Seattle og hastar gjennom pass- og våpenkontroll, før vi går om bord i eit Alaska Air-fly som fører oss nordover det siste stykket til Fairbanks, midt i Alaska sitt innland. På SAS-flyet som tok oss over Atlanteren var dei reisande altslags folk, velkledde forretningsmenn med blinkande armbandsur og glattkjemt hår, sveitte mødrer med skrikande ungar på armen, eldre herrar og fine fruer. Då er medpassasjerane våre på strekninga Seattle-Fairbanks er ei atskillig meir homogen gruppe, hovedsakleg beståande av mannfolk i 40-50-åra. Dei fleste er kledde i dongeri, ruta skjorter og caps. Ei kvikk tunge forklarte seinare nokre av vår kvinnelege kontigent at når det gjeld den mannlege delen av Alaska si befolkning, «are the odds good, but the goods are odd». For meg sjølv, som representerer det mannlege kjønn, er det heller noko forfriskande ved dette fyrsteinntrykket. Vi er på veg til eit land som ikkje spanderer meir enn eit skuldertrekk på moter og jåleri.

I ankomsthallen på flyplassen i Fairbanks står villdyra og ventar på oss. Bjørn, ulv, rein, elg, villsau, om enn i utstoppa form. Meir livaktige er kobbelet med Alaskahuskiar som står i eit hjørne og bjeffar utålmodig etter flyturen. Endeleg dukkar Øystein opp. Øystein Horsberg er gammal Øytunelev, tidlegare student ved universitetet i Fairbanks og jakt- og fangstinteressert som nokon. No skal han vere vegleiar i ein månad, for å lose oss gjennom amerikansk supermarked og ut til bortgøymde fangstlinjer i skogstraktene ved landsbyen Takotna.

Fairbanks

Vi vert verande i ei lita veke i Fairbanks for å planlegge, proviantere og pakke. Fairbanks ligg i eit skogdekt landskap ved breidda av Tananaelva, og er Alaska sin nest største by. Nord og vest for byen ligg grankledde åsar, på sørsida er berre enorme sletter med myr og skog, før den mektige fjellkjeda Alaska Range reiser seg i horisonten. Fairbanks er knutepunktet for det sentrale og nordlege Alaska, her landar kvar dag ei rekkje småfly som trafikkerer fjerne avkrokar av landet. Hit kjem indianarar frå skogane ved Yukon og eskimoar frå dei kalde kystane nord ved ishavet.

Det bur vél 80000 i området, men dei bur spreidd, dette er ingen by i europeisk forstand. Ja, etter å ha vore ei tid i Fairbanks, får eg eit inntrykk av at nesten alle i byen har slått seg ned i eit hytteliknande hus på ein fredeleg plett i skogen, med eit par bikkjer og ein svær pickup parkert på utsida. Busetnaden i byen er spreidd utover eit stort område, derfor er det få ting Fairbanksborgaren er så avhengig av som bilen. Fairbanks er på mange måtar bilane sin by. Breie, snorrette motorvegar skjer vinkelrett gjennom granskogen, langs vegane ligg store supermarked og spreidde klyngjer med mindre butikkar. Avstandane er store og noko tydeleg sentrum finst ikkje. Heile byen er på ekte amerikansk vis lagd til rette med tanke for biltrafikken. Her finst knapt eit fortau, knapt ein fotgjengarovergong, men det er aldri noko problem å finne ein ledig parkeringsplass i nærleiken av inngongsdøra til supermarkedet du skal inn på.

Møtet med amerikanske supermarked og varehus vert eksotisk og tankevekkjande. Prisane er lave, porsjonane store, utvalet enormt. Eg kjøper meg noko mat, med fylgjer det visst ein «drink for free». Så står eg der plutseleg med ein kalkunpanini i den eine neven og eit digert beger med Pepsi Cola i den andre. Av paninien renn feittet i strie straumar, av cola hadde det vore nok med halvparten. Men ete opp, drikke opp? Ein må då nesten det. Slik er det. Mykje av den amerikanske maten flyt i feitt, sjølv om ein del produsentar har begynt å forstå at det kan vere lønsamt å selje sunn mat også, og iherdig reklamerer med «fatfree». På pakninga til Philadelphiaosten er det til og med opplyst osten inneheld 25% mindre metta feitt enn smør. Slikt knipsar nordmenn bilete av.

At for mykje sukker er minst like usunt som for mykje feitt ser derimot ut til å vere eit faktum som ikkje har nådd fram til butikkhyllene i Fairbanks. For ein som er oppvaksen på grovbrød og mjølk, sett søtsmaken på mykje av maten seg raskt i halsen. Typisk nok er det den usunne maten som er lønsam. Det er den som er billegast, og det er den som sel. I Norge er vi så heldige at eit eple kostar tredjeparten av det ein sjokolade kostar, i Fairbanks er det omvendt. Rett nok er utvalet av frukt og grønt i byen imponerande bra. Grønsak- og fruktdiskane på supermarkeda bognar av flotte varer, ingen skulle tru at vi er ein stad der det er vinter frå tidleg oktober til seint i april. Men store, raude, runde, plettfrie tomatar får ein viss bismak når ein veit at det i same kassa i grønsakdisken låg 25 andre tomatar med nøyaktig same størrelse og fasong. Eg kan vanskeleg sjå for meg at tomatane og epla på Fred Meyer har eit næringsinnhald som står i stil med den råflotte utsjånaden. Slik sett kan det ikkje vere feil å kalle genmanipulert mat for lureri. I beste fall. Kva eg skal kalle den amerikanske brødmaten er eg meir usikker på. I alle fall ikkje lureri, til det er manglane for openlyse. Amerikansk brød er fint, søtt på smak og gjerne farga mørkt med kunstig farge. Det har ein mjuk, svampaktig konsistens når ein kjøper det «ferskt», og denne konsistensen held seg. Og held seg. Sjølv ikkje fire dagar på brødfjøla er i stand til å tvinge fukta ut av den amerikanske brødmaten. Ikkje rart at folk himla med auga då vi fortalde dei at mange nordmenn et brød tre gongar om dagen.

Fairbanks er ikkje nokon spesielt sjarmerande by, med sin støyande trafikk og store varehus, men til gjengjeld så er mange av menneska i byen usedvanleg hyggjelege og gjestfrie. Svært mange innbyggarane i Fairbanks kjem frå «Lower 48» 1, og har flytta til Alaska av meir eller mindre idealistiske årsaker. Det er ikkje få som har reist nordover for sleppe unna konsumpress og karrierejag, med draumen om å kome nærmare naturen og leve i ei rolegare rytme. Som besøkande i Fairbanks kan ein merke at mange av dei ein treff har ei eiga friskheit over seg, interesserte og imøtekomande som dei gjerne er. I løpet av tida vi var i byen var det ikkje få som huka tak i oss og lurte på kvar vi kom frå og kvar vi skulle, mange av dei var jakt- og friluftsinteresserte folk som sjølv hadde eitt og anna og fortelje.

Ein kveld besøkjer vi Henrik, ein nordmann som har slått seg ned i byen. Henrik kjem opphavleg frå Bærum, men har budd i Alaska sidan 1987, mykje av tida har han arbeidd som jaktguide. På veggen i stova hans heng villsautrofe og kvitrevskinn, ut på kvelden ruslar han opp på loftet og hentar skallen av ein grizzlybjørn han har skote. Som guide for rike kaksar frå heile verda har Henrik jakta på alt som kan jaktast på i Alaska, no trollbitt han oss med den eine historia meir utruleg enn den andre. Han fortel om elgjakt, ulvejakt villsaujakt, bisonjakt, bjørnejakt og bjørneangrep, og innimellom lærer han oss korleis vi skal lokke på elg og ulv når vi sjølve skal ut på tur. Den kanskje drygaste historia handlar om den aust-tyske legen «Dr. Dough» som han guida for nokre år sidan. «Dr. Dough» hadde i sin ungdom starta karriera som vaskehjelp på eit sjukehus i aust-Berlin i kommunisttida. Ein dag dei var opprådde for folk på operasjonssalen på sjukehuset vart «Dr. Dough» tilfeldigvis huka tak i av ein lege som trong nokon som kunne hjelpe til med å halde og sende operasjonsutstyr under operasjonen. Det viste seg at ungguten var både kvikk og nøyaktig, og sidan han utførte arbeidet til punkt og prikke fekk han vere med fleire gongar. Snart var han så flink at han såg kva som var nødvendig og henta det rette utstyret før legen hadde fått sagt kva han ville ha. Etter fleire år som hjelpegut hadde «Dr. Dough» fylgt med på så mange operasjonar at han visste nøyaktig kva som til ei kvar tid skulle gjerast, og korleis. Då var det ein dag legen sa: «I dag opererer du, så ser eg på.» Operasjonen vart prikkfritt utført, og slik gjekk det til at «Dr. Dough» vart kirurg. Få kan fortelje historier som Henrik, det vert ein lang kveld.

Å skaffe proviant til 12 stykke i ein månad, er ikkje gjort i ei handevending. Landsbyen Takotna, som skal vere basen vår i ein månad framover, har berre ein liten butikk med heller sparsomt utval, så nesten alt vi treng av mat den neste månaden må vi frakte med oss på flyet vi skal ta vestover. I tillegg til dette må vi ha med oss ein del råvarer som skal brukast til baking og tørking av turmat til seinare bruk. Det vert mange detaljar helst skal bereknast og organiserast så nøye som råd. Kor mange middagar med ris, kor store porsjonar med havregryn pr frukost? Vi diskuterer alt frå talet på brødskiver pr mål til talet på kakaokoppar pr person. Og når vi har funne ut kva vi skal ha, så må vi finne det. Det er ikkje lite tid som går med til leiting langs dei endelause hylleradene på supermarkedet Fred Meyer. Det vert travle dagar, men vi ordnar det fint, i lag. Den 12. februar er opphaldet i Fairbanks forbi, og vi kjem endeleg på vingane med kurs for det vi eigentleg har kome for: villmarka i Alaska sitt innland.

Ei lysning i skogen

I gråver flyg vi vestover, under oss er endelause skogar og buktande elvar, men knapt synlege spor etter menneske. Endeleg slakkar piloten på farten og styrer mot toppen av ein åsrygg. Hjula tek bakken, ei krapp oppbremsing og vi er framme. På flystripa står ein gammal veteran med pelshuve og buksesig og byr fram neven. Ansiktet er fura, eg får eit «huh?» til svar når eg seier kva eg heiter. Høyrselen er ikkje lenger er den beste, men blikket er fast og holdninga bestemt. Dick Newton er gammal pelsjeger og dagleg leiar i landsbyen Takotna. Med seg har han ein flokk unge, lydhøyre hjelparar som på snøskuterar skal frakte oss og bagasjen vår ned til lodgen vi har leigd. Lydig og kvikt utfører dei «Onkel Dick» sine ordrer, for Dick sine ord er for lov å rekne i Takotna. I sitt rike har han ein naturleg autoritet som presidentar ville misunne. Hans einaste overordna er kona Jan.

Takotna ligg i ei lysning i skogen ved breidda av Takotnaelva. Her lever vél 50 menneske, mange av dei er skuleungdommar. Landsbyen sitt ytre er ikkje spesielt innbydande, med gamle, slitne trehus, sinte bikkjer og rustne bilvrak og anna skrot som ligg og sleng innimellom. Men bak den litt sjuskete fasaden finst mange trivelige og gjestfrie folk, som ber preg av at dei lever langt borte frå storsamfunnet sin stressande puls. Vi har kome til ein stad der folk har tid til å prate med kvarandre, tid til å vere til stades. Her ute er det moderne samfunnet sine høglytte krav til produksjon og effektivitet berre knapt høyrbare, her tek folk kveld med godt samvit, for dei veit at det som ikkje vart gjort i dag, det kan gjerast i morgon. Den einaste byen i nærleiken er McGrath, som med sine knappe 400 innbyggarar ligg nokre mil unna. Den turen går det an å gjere med snøskuter på vinteren. Elles skjer kommunikasjonen med omverda skjer stort sett med småfly. Landsbyen sitt offentlege tilbod er sparsomt, med berre postkontor, helsestasjon og ein liten butikk, men det er slik dei vil ha det her. Eit enkelt og roleg liv, nær naturen.

Primus motor i Takotna er ekteparet Richard og Janice Newton, eller Dick og Jan som dei helst vert kalla. Som så mange andre av Alaska sine innbyggarar kjem dei eigentleg sørfrå, Dick frå California og Jan frå Seattle. Ein gong på 70-talet gjekk dei leie av det masete bylivet, og flytta nordover. Saman har dei slått seg til i eit koseleg lite trehus i utkanten av landsbyen. Jan inviterer oss øyeblikkeleg inn når vi bankar på døra, vi føler oss med ein gong velkomne. På veggane i stova heng pelsverk og skallen ein diger bjørn som Dick har felt, i ein krok står fleire ladde gevær. «Ei uladd børse er ei ubrukeleg børse», er eit av Dick sine favorittuttrykk. Huset er ikkje stort, i Norge ville det vel ha vorte kalla hytte, men det er stort nok, meinar Jan. Ja, det var mindre før dei bygde på. Så fortel ho at det i uthuset over tunet står framleis kasser frå flyttelasset deira som dei ikkje har pakka ut. «Kva skal vi med mange ting her?» spør Jan med eit skuldertrekk. «Det er så lenge sidan vi flytta hit, at eg forlengst har gløymt kva som er i dei kassene. Men det same kan det vere. Hadde det vore noko viktig, hadde eg vel pakka det opp for lenge sidan.» Det er liten plass til materialisme i Takotna.

Dick er ein skikkeleg old-timer, pelsjeger og amerikanar av den gamle skulen. Ein driftig og praktisk kar med sterke meiningar, som stort sett får ting som han vil. Seier nokon seg ueinige med Dick får dei i alle fall slengt fasit og gloser i ansiktet ganske kontant. I over 30 år har han drive som fangstmann i Takotnatraktene, no har han runda 75, og begynner å merke alderen. Høyrselen er ikkje så god lenger, og skal han pusle med finarbeid er bevegelsane så smått litt trege og omstendelege. Men på snøskuteren er han konge, og kommentarane sit framleis. Det går sjeldan lang tid mellom kvar gong han uoppfordra serverer ei eller anna ramsalt historie,avløyst av eit lurt glis i munnviken.

Det er mykje takka vere Dick og Jan sin gjestfridom og velvilje at vi no skal vere ein månad av i Takotna. Mellom anna får vi låne fangsthytta til Dick og drive fangst på området hans, noko som gir oss ein eineståande sjanse til å smake litt på fangstmannslivet. Seinare skal vi hjelpe Jan på Iditarodsjekkpunktet i landsbyen, og dermed få oppleve verdas beste hundespann på nært hald.

Hytta ved Takotnaelva

Frå Takotna stryk dei fleste av oss oppover mot hytta til Dick, som ligg ein dagsmarsj lenger oppe langs Takotnaelva. Eg, Marie og Kristian vert verande i landsbyen eit par-tre dagar, for å bake brød og tørke kjøt og grønsaker. Det er ein fordel å få baka opp ein del brød, så slepp vi å dra ned frå hytta for å bake seinare. Tolv svoltne munnar et fort tre brød i løpet av eit mål, det er ikkje få brøddeiger som skal settast etter oppskrifta som Ann Kristin og Marie utviklar.

Samtidig prøvar vi å få litt kontroll på arbeidet med å tørke og bake turmat. Ut i mars skal vi på langtur, turbrød, kjøt og grønsaker vi skal ete då må bakast og tørkast medan vi er i Takotna. Det er godt med alt som er gjort, og no tek vi til med å rigge opp eit system for å få tørka maten på nokre vifteomnar i lodgen der vi bur. Det vert nokre lange dagar, men med givande arbeid. Her er ikkje arbeidstid, tidsfristar eller krav som vert stilte av andre, og eg kjenner gleda ved å arbeide og få ting gjort.

Innimellom brødbaking og tørking tek vi oss tid til å drive litt snarefangst på snøskohare. Snøskoharen er mindre enn den norske haren, og har store, trugeliknande bakføter, derav namnet. Han trivst særleg i krattskog langs elvar og bekkefar, og når bakken er snødekt er det ikkje vanskeleg å sjå kvar han har sine faste stiar i terrenget. Dette utnyttar ein i snarefangsten. Av ståltråd lagar ein ei snare på 10-15 cm i diameter, knyt henne til ein pinne, og festar pinnen

i krattet over harestien, slik at snara heng ei handsbreidde over bakken. I tillegg lagar ein gjerne ledegjerde av småkvist som skal lede haren innover mot snara, og hindre han i å hoppe til sides.

Det er ettermiddag og lyst solskin når eg stakar meg nedover elva for å finne eit høveleg snarekratt. Det går seinare enn om eg hadde køyrt snøskuter, men raskare enn om eg hadde gått diagonal. Så har eg heller ikkje noko eg skal rekke, eg kan ta den tida eg treng. Kva verdi har det som høyrer framtida til? Akkurat no er eg akkurat her og det er akkurat passe. Elva gjer ein sving mot høgre og eg klatrar eg opp på elvebreidda og baksar meg gjennom tung, roten sukkersnø i krattskogen. Det er tungt, men eg trøyttast ikkje.

Det er mildver den fyrste veka vi er i Takotna, med plussgrader på dagtid og berre nokre få minusgrader om natta. Vi hadde førebudd oss på å møte langt kjøligare ver her i Alaska sitt innland no på denne tida av året, men dette er ikkje uvanleg. Sjølv om takotnaområdet har eit typisk tørt innlandsklima med stabilt kalde vintrar, så hender det som regel nokre få gongar i løpet av kvar vinter at varme vindar bles inn over landet frå kysten. Når så skjer kan temperaturen i korte periodar svinge heilt opp i ti-femten varmegrader.

Ein mørk kveld med sludd i lufta og voldsomme virvelvindar som slit i granskogen, køyrer eg og Kristian den vel tre mil lange strekninga oppover elva til fangsthytta der dei andre held til. Hytta ligg idyllisk til i ei lysning i skogen ved breidda av Takotnaelva. Over elva, eit par kilometer borte ligg Mt Joaquin, det einaste fjellet i nærleiken som reiser seg over skoggrensa. Elles står granskogen tett rundt hytta på alle kantar. Her har Dick mårlinjene sine, og ved kroksjøane, restane av gamle elveløp som ligg innetter skogen, held beveren til i sine hytter. Langs elva som buktar seg gjennom skogen trivst oter og mink. Om natta vaknar haren og elgen til liv for å beite i kratta ved elvebreidda, og tid om anna hender det at ulven eller jerven streifar forbi. Dette er området som Dick kallar «my country», no står alt til vår disposisjon.

Hytta til Dick er ei ekte alaskahytte, bygd på ein dag. Konstruksjonen er lettvint, hytta vinn ingen byggeskikksprisar. Tømmerstokkar er lødde oppå kvarandre med glava i mellom, det er tetta med plast der det trengst. Inne er eit bord, ein benk, nokre stolar, eit par køyesenger, gasskomfyr, kjøkenbenk og ein diger tynneomn. Det iskalde golvet er dekt med vegg til veggteppe, alle ledige krikar og krokar er fulle av altslags utstyr. Kontrasten er stor til dei gamle handverkstradisjonane som framleis er levande i Norge, men det hyttebyggarar i Alaska måtte mangle av tradisjonar, det hentar dei inn på pågongsmot. Eigentleg vart hytta sett opp nokre kilometer lenger oppe langs elva, på statleg grunn, utan byggeløyve. Dette fekk myndigheitene nyss i og Dick fekk klar beskjed om å fjerne heile hytta. Men det skal meir enn nokre uvillige byråkratar til for å stoppe sjefen i Takotna. Løysinga vart å få byggeløyve på det som er «native land»2, litt lenger nede langs elva. Så fekk han frakta han ein bulldosar oppover elva, rydda ei gate i skogen, sett hytta på ei slede og trekt henne dei nødvendige kilometerane ned til staden der ho står i dag. Du legg deg ikkje ut med Dick Newton.

Pelsjegerliv

Dagen gryr i Takona sine skogar. Frå fangsthytta ved Takotnaelva stig røyk gjennom pipa, inne er gryta med havregraut komen på bordet. Snart spenner vi på oss skia, slenger sekken på ryggen, hagla over skuldra og stryk oppover elva. Med oss har vi ishakke og nokre beversnarer, planen er å sette eit par beversett ved ei beverhytte som ligg eit par svingar lenger oppe. Under storgrana, like ved beverhytta, skvett in skremt mår rundt på bakken. Han har gått i jervefella med begge forlabbane. Eit slag over snuten, fast grep rundt halsen og eit kne over brystet gjer slutt på lidinga. Vi har fått vår fyrste mår, og føler oss som pelsjegerar gode som nokon.

Men det er beverfangsten som er dagens hovedprosjekt. Snart står eg og hakkar med eit spett i stålisen, som ligg tjukk på beverdammen. Det verkjer i stive fingrar, pusten går. Isen er rundt 60 cm tjukk, endå er det lenge før vi er gjennom. Holet er ein halvmeter i diameter og fylt med illeluktande, brunt vatn. Her skal beversnarene stå. Ti meter frå oss, inne på land, ligg beverhytta. Endeleg er holet klart, og ein frisk bjørkestokk vert senka ned gjennom holet som åte. Rett under isen plasserer vi 3-4 snarer som skal fange beveren når han kjem for å beite på frisk never. Vi dekkjer holet med granbar og snø, og seier med oss sjølve at her sit nok beveren i snara neste gong vi kjem forbi.

For Alaska sine fangstmenn er beverfangsten mest som attåtnæring å rekne. For sjølv om beverkjøt er kjent for å vere ettertrakta, så er beveren for lite talrik og pelsverket for lite verdt til at det kan verte noko til forretning å fangste på den. I tillegg har beveren ord på seg for å vere vanskeleg å flå. Nei, det er måren som er hovedbyttet for pelsjegeren i Alaska sine skogar. Måren er lett å fange, lett å flå og har stabile bestandar. Faktisk er mårbestandar som det vert drive fangst på ofte meir livskraftige enn bestandar som ikkje vert beskatta.

Det er mårfangsten vi også skal konsentrere oss mest om. Vi skal drive litt av Dick sine fangstlinjer i skogen ut februar månad, då mårsesongen vert avslutta. Mårfellene består av ei fotsaks som er festa på ein tynn granstokk. Fellene vert ofte plasserte i overgongssoner mellom granskog og lauvskog eller granskog og myr. Granstokken vert spikra fast til eit tre, slik at eine enden av stokken kviler i bakken, medan andre enden, som fotsaksa er festa til, stikk skrått ut frå trestamma 1-1,5 m over bakken. Heilt i enden på stokken er det festa eit åte, som regel eit rotna stykke av grouse (jerpefugl). Kjem måren forbi, vil han kanskje klatre opp langs stokken som skråar oppover frå bakken mot åtet. I så fall er sjansen stor for at fangstmannen kan notere eit nytt skinn i regnskapet.

I Norge er fotsaksene i dag forbodne og bytta ut med slagfeller som gir ei momentan avliving av byttet, men i Alaska er slagfeller lite utbreidd. Årsaka til dette er at dei er dyrare i innkjøp enn fortsaksene, samtidig som dei kan vere meir tungvinte å bruke, då byttet kan fryse fast i fella. Men det er ikkje tvil om at fotsaksene er ufine. Er det kaldt, frys rett nok måren i hel ganske raskt. Men i mildver kan det ta opptil fleire dagar før den vert avliva, då fangstmenn som driv mårfangst i stor skala har så mange feller i drift at det tek dagar mellom kvar gong dei vert røkta. Vi sjekkar fellene våre kvar dag. Det er ei eiga spenning i å fylgje skisporet langs mårlinja. Her og der ser vi mårspor mellom trea, dei talar sitt tydelege språk om aktivitet i skogen. Rundt neste sving står ei felle, kanskje sit det mår i den...?

Ulv

Vi driv dagane som vi lystar. Erlend og Trond Olav riggar opp nokre minkfeller. Andre røktar mårlinjer og beversett. Narve er klar for rypejakt. Sjølv tek eg meg ein sving innetter kroksjøen for å sjå etter haretrakk. Etter å ha streifa rundt ei stund får eg lyst til å fyre bål. Så gjer eg det. Eg finn ein lun stad ved elvebreidda, raskar saman ein del tørrgran og legg nokre slitarar i botnen. Oppå legg eg ein haug tørrkvist, litt bjørkenever i midten. Ei tend fyrstikk mot neveren, og flammene sprakar opp. Eg tek fram termosen og nistepakken og sett meg til rette. Det er stille i skogen, berre sprakinga frå bålet bryt med vinteren si kalde ro. Også tankane står stille, eg tenkjer på ingenting. Det gjer godt å vere ved bålet utan å leie tankane i spesielle retningar, så kan tankar få kome av seg sjølv.

Som eg sit der ved bålet og et nista mi, høyrer eg eit smell som kjem frå retning hytta. Så, med jamne mellomrom, smell det tre gongar til. Då eg kjem tilbake til hytta på kvelden, heng fire sprouce grouse på hytteveggen. Det viser seg at det er Erlend og Kristian som har skote alle fire, i det dei med jamne mellomrom kom flygande og sette seg i det same treet rett utanfor hytta. Sprouse grousen er ein fryktlaus fugl, med usvikeleg tru på eiga kamuflasje. Som regel ser ein lite av den, om den då ikkje vert i overkant dristig, som no, og finn det for godt å gå inn for landing i eit tre like ved ei rykande pipe. Sprouse grouse er ein slags jerpefugl, men større enn den norske jerpa. Om vinteren beitar den i grantre, og på denne årstida får kjøtet ein pikant smak av granbar, ein detalj gastronomane har delte meiningar om. Om den nære slektningen ruffed grouse er det derimot berre vellæte å høyre når viltgryta kjem på bordet. Den beitar i vidjekratt, noko som gjer den lys og delikat, nesten kyllingaktig i kjøtet. Ein morgon vaknar vi til ulvehyl. Eg vrir meg på liggeunderlaget og undrar på kva for ein morgonfugl som har sjølvtillit nok til å tru at han skal lokke oss andre ut av posen med ein så billeg strek. Litt seinare er overraskinga stor når alle omsider står utanfor hytta og ingen av oss ular. Det er ulv! Aaaaooooooo! Vi sett hendene for munnen og ular tilbake. Igjen let det einsamt og monotont frå skogen. Det er noko uverkeleg, men djupt ekte i det heile. Den mektige, men såre lyden er som eit gufs frå fortida, då ulven var eit talrikt og frykta dyr mellom menneska. Eit tid som er forbi i Norge, men som vi no er så heldige å få høyre ekkoet av. Etter ei stund stoppar ulinga, og vi hiv i oss frukosten, før vi skundar oss oppover elva. Rett rundt svingen treff vi spora, ulven har site midt på elva og ult, ikkje meir enn eit par hundre meter frå oss.

Seinare på dagen er eg oppe i Mt Joaquin for å sjå etter ryper. Eg treff Narve. Han har vore ute i same ærend, no er han på veg ned att. Nei, han har ikkje sett noko. Vi tek fram termosen og drøser litt om rypefjellet vårt. Funderer på korleis det bør angripast, kvar rypene kan site, kvar det er best å ta seg fram. «Æ såg ulven», seier Narve etter ei stund. Det er som om han knapt trur det sjølv. Så fortel han levande om korleis han traska innover langs kroksjøen i eigne tankar. Då var det han brått vart var ein tassande lyd, og i det han såg seg til sida oppdaga han ein grå skapning som kom travande mot han gjennom den glisne skogen. Rådvill tok han hagla av skuldra og fikla etter patronane, medan han ga seg til kjenne med eit skarpt «hei». No bråvakna også ulven, og i eit lite øyeblikk stod den med sansane i heilspenn, før den snudde og strauk til skogs. Fyrst då hadde Narve åndsnærvere til å få knipsa eit bilde. Etterpå målte han opp avstanden til spora, den var ikkje meir enn 25 meter. Han gir meg kameraet og eg får sjå ein grå flekk mellom grantrea.

Vi har ei fin tid oppe på hytta til Dick. Dagane får ei fin rytme som vi streifar rundt og ser etter spor og røktar feller. Får vi lyst til å stoppe og fyre eit bål, så gjer vi det, for her har det ikkje hast med noko. Ein ettermiddag går eg åleine oppover elva for å sette dei siste fellene på ei ny mårlinje. I det eg er ferdig med den siste fella og skal til å snu og gå tilbake til hytta, høyrer eg plutseleg eit fjernt, langtrekt ul. Det er ei intens oppleving å stå der åleine på elva, kilometer frå folk, og lytte til ulven som sit ein stad djupt inne i granskogen og ular mot himmelen. På veg tilbake til hytta slår det meg kor vakkert alt er. Skoglandet i vinterdrakt, med grantre pynta i kvit nysnø. Elva sin frosne straum, som buktar seg gjennom skogen. Mårsporet som går tvert over elva, harestiane i krattet og beverhytta på elvebreidda. Ei raudglødande sol er på veg ned mellom grantrea og lagar gull mellom grantoppane. Skuggane er lange, dei siste bleike solstrålane kastar eit rosa skjær over dei snøkledde fjellsidene langt oppe i Mt Joaquin. Frå hytta på elvebreidda stig røyken venleg mot himmelen, snart vil viltgryta stå og putre godsleg på omnen.

Det er godt å vere her ute, så langt frå all monoton rastløyse. Verda har vorte mindre, seier vi ofte når menneske frå den andre sida av kloda kjem inn i stova gjennom fjernsynsapparatet. Verda var større før, seier vi, når vi tek fly til land ein tidlegare reiste med båt til. Slik er verda for oss desse februardagane ved Takotnaelva. Større, ja, uendeleg stor. Vi ser fjella i horisonten og veit at det vil ta dagevis for oss berre å kome til foten av dei. Vi klatrar opp i Mt. Joaquin og ser utover den hemmeligheitsfulle granskogen som omkransar hytta. Korleis kan eit menneske vite kva den skjuler? I vårt samfunn er kommunikasjonsrevolusjonen i ferd med å oppheve det som heiter avstand, men her i Takotna sine skogar er er proporsjonane som dei alltid har vore,

og det gjer godt. Det er ei ro over dette, å ikkje kunne rekke over alt. Det hjelper oss til å halde fokus på dei nære tinga, på oss sjølve, på øyeblikket og på kvarandre. Slik oppdagar vi dei små ting sitt velde.

Frost

Vi ser bra med elgspor i traktene rundt hytta, men lite av elgen sjølv. Han held seg nok helst på trygg avstand frå menneske. Elgen, som i Alaska kan verte opptil to meter høg, to og ein halv meter lang og over eit halvt tonn tung, er eit ettertrakta bytte i Takotna på hausten, då landsbyen sine jegerar køyrer opp og ned elva i båt, med ladde gevær. Landsbyen har eit fellingsløyve for kvar innbyggar, eit kjærkome tilskot i kosthaldet.

I skumringstimen ein fredsam kveld er eg nede på ei øy i elva for å sette nokre haresnarer. Eg viklar ståltråden rundt snarepinnen med nakne fingrar. Då er det at det knekk i krattet på den andre sida av elva. Snart er snara er ferdig, og eg spenner på meg skia og ruslar oppover elva, tilbake mot hytta, der middagen ventar. Det knekk på nytt. Eg møter eit ferskt elgspor som går over elva og eg fylgjer det mot breidda. Det knekk igjen. Sporet forsvinn inn på elvebreidda. Elgen går i eitt med den svarte skogen i skumringa, men eg høyrer at den flyttar seg forsiktig gjennom krattskogen, kanskje berre enn 30-40 meter frå meg. Eg ser den ikkje, men kanskje ser den meg?

«Det er viktig å lage seg prosjekt», seier Øystein ein kveld vi sit på hytta. Øystein budde i fangsthytta til Dick saman med tre kompisar hausten 2000, og i ei periode på to veker var han åleine på hytta. No gir han oss oppskrifta på korleis ein skal unngå å få «cabin fever». Denne sløve, passive tilstanden som det er lett å kome i når ein er åleine på ei hytte langt frå folk, har gått lei av seg sjølv, og eigentleg ikkje har noko anna å gjere enn å ete. Prosjekt, altså. Burde vi ikkje verte flinkare til å lage oss prosjekt heime også, i staden for å surfe på internett eller legge oss på sofaen med fjernkontrollen i handa når vi kjedar oss?

Eit av prosjekta våre vert å jakte rype oppe i Mt Joaquin. Erlend riggar til ein gapahuk oppe ved tregrensa, den brukar vi som base. Det viser seg at Mt Joaquin er eit lunefullt fjell. Dei bratte fjellsidene er kledde med knallhard snø og is somme stader, andre stader er dei nærmast sperra av tette kratt og meterdjup laussnø. Rypene ser heller ingen grunn til å by seg fram for oss. Visst kjem vi over eit kull no og då, det vert då fangst til nokre middagar, men dei er langt frå så talrike som vi hadde drøymt om.

Ein av jaktdagane våre vert bitande kald. Kristian måler 35 minusgrader nede ved hytta om morgonen, oppe på fjellet er det vel litt mildare, men til gjengjeld ein isande kald trekk. Eg og Narve går saman opp på fjellet med hagle over skuldra og patronar i beltet. Oppstigninga er tung, somme plassar må vi sparke føtene hardt inn i skaren for å få feste, andre stader må vi stampe gjennom djup laussnø. Eg vert raskt kortpusta og sveitt på overkroppen, men føtene er iskalde og følelseslause. Til slutt er det ikkje anna råd enn å ta av seg skorne og varme tærne med nevane. Narve gjer det same. Vi får vel såvidt liv i føtene før vi begynner å fryse på resten av kroppen. Så er det berre å snøre på seg og gå vidare. Etter kvart slit vi oss over toppen av fjellet, der vi vert møtte av ei storslagen utsikt over skoglandet og dei mektige fjellmassiva som kviler i horisonten. Vi gir kvarandre neven og knipsar eit par bilde, men står ikkje i ro lenger enn nødvendig. Snart driv kulda oss vidare og ned i ei gryte på baksida av fjellet som ser ut som eit lovande rypeterreng. Vi tek matpause i ly av ein stein. Eg har på meg alle kleda eg har med meg. Tjukk ulltrøye, tynn ullgensar, tjukk ullgensar, vindjakke og dunjakke, men vert likevel sitande å hutre med kalde fingrar i vottane. Det vert ein kort rast, snart slenger vi sekken på ryggen og jaktar vidare. Ryper er det dårleg med. Narve ser eit kull i flukt, eg ser ingen. Trøytt av frost og kulde begynner eg å drøyme meg vekk til haustjakta i ei solfylt li. Eg deler lengselen med Narve. «Haustjakt? I regn og sludd!» Det er fristande å drøyme seg vekk, med det er Narve som har rett. Det heftar fordelar og ulemper ved det meste. Fokuserer ein på det negative, så risikerer ein at det kan verte langt mellom dei positive opplevingane.

Tilbake i leiren på kvelden er kroppen utkøyrd etter ein lang dag med frysing. Det er ein merkeleg følelse som eg aldri har kjent før. Ikkje er eg sliten i musklane, eg føler meg frisk og fin når vi langar ut over fjellet for å nå tilbake til leiren før det vert mørkt. Nei, kroppen er rett og slett berre gåen av å fryse. Eg vert sitande ved bålet og hutre, og får ikkje varmen i meg før eg får mat i skrotten. Det er Trond Olav som står for middagen, bacon, potetstappe, grønsaker og saus. Det siste han gjer før han serverer maten er å ta steikjepanna og slå baconfeittet i sausen, kraftigare kost skal ein leite lenge etter. Under vanlege omstende ville eg vel ha rynka på nasen, men no slurpar eg i meg feittet og kjenner endeleg at kroppen begynner å produsere varme igjen.

Kosthaldet vårt er stort sett ganske normalt. Havregraut eller frukostblanding om morgonen, brød til mellommat, kjøt eller fisk til middag, med ris, pasta eller potetstappe og litt grønsaker attåt. Rasjonane er ikkje større enn nødvendig, det er lite rom for å fråtse, men et oss mette gjer vi då stort sett. Og gradvis venjer kroppen seg til å få mindre mat enn han er vand med. Svoltfølelsen vert mindre, og eg merkar at sjølv om magen gir beskjed om at han vil ha påfyll, er det sjeldan at kroppen er tom for krefter. Men feitt er viktig. Får eg i meg for lite feitt minkar kroppen sin varmeproduksjon markert, slik som denne kvelden oppe i Mt Joaquin.

Ingen er så gira på rypejakt som Narve. Morgonen etter den kalde jaktdagen i Mt Joaquin demonstrerer han kva som kjenneteiknar ein god rypejeger: Uthald og ukueleg motvilje mot å kome heim utan fangst. For medan vi andre er leie av frost og lite ryper og går ned igjen til hytta, så fær Narve til fjells igjen. «Neidå», forsikrar han då vi skiljest, han skal berre «ein liten tur opp og sjå», kanskje eit par timar, ikkje meir. Han kjem tilbake til kvelds med 4 ryper i sekken.

Vi er på siste dagen i februar, no er mårsesongen over, mårfellene må klappast i hop. Nysnøen ligg tung på elva, det er tungt å gå. Innimellom ligg lommer med overvatn, godt skjulte under kvit snø. Så er det å stoppe og skrape klabbane av skia. Oppe i svingen er det eit ferskt oterspor, elles er det lite liv å sjå langs elva. Viltet held seg nok i ro i djupsnøen. Det verkar i alle fall å vere ei rimeleg unnskyldning for at vi ikkje har fått noko særleg med fangst. Vi har fanga 5-6 mår, men ikkje meir. Det er ikkje så farleg, for det er fyrst og fremst opplevingane vi er på jakt etter i vårt eventyr. Nokre dagar seinare tek vi farvel med fangsthytta og sett kursen nedetter elva mot Takotna. Snart går starten på Iditarod og før dei fyrste hundekøyrarane kjem til Takotna alt vere klart til å ta imot dei. No skal vi vere med på førebuingane til årets store høgdepunkt i landsbyen.

Iditarod

I Alaska er hundekøyringa si historie lang. Det er truleg at dei fyrste menneska som kom over Beringstredet og inn på det amerikanske kontinentet hadde bikkjer med seg, seinare har indianarar og eskimoar opp gjennom tidene nytta hundespann som transportmåte på vinteren. Då kvite pelsjegerar og gullgravarar for alvor begynte å utforske Alaska sitt innland i siste halvdelen av 1800-talet oppdaga dei raskt hundekøyringa sine fortrinn. Ingen andre kommunikasjonsmiddel kunne tilbakelegge så store distansar på så kort tid om vinteren, og for dei isolerte utpostane Alaska si villmark stod som regel hundespanna for det einaste sambandet med omverda gjennom ein lang vinter. På 50- 60-talet vart hundespanna konkurrerte ut av snøskuterar og småfly, og hundekøyrarane sine gamle ferdselsårer begynte å gro igjen. I 1973 vart hundeløpet Iditarod arrangert for fyrste gong av entusiastar som ynskte å ta vare på dei gamle postrutene som var i ferd med å gro igjen.

No, litt over 30 år seinare, er Iditarod verda sitt lengste og mest kjente hundeløp. Ruta er 1100 km lang, og går frå Anchorage, over fjellkjeda Alaska Range, gjennom endelause skogstrakter i innlandet og over havisen på den forblåste vestkysten, til målgong i Nome. Dette er verdas lengste og mest kjende hundeløp. Eit av sjekkpunkta langs ruta er Takotna, som likar å kalle seg for «the best little checkpoint at the Iditarod Trail». Dette er ikkje sjølvskryt, landsbyen har verkeleg rykte på seg for å vere eit av hundekøyrarane sine absolutte favorittstopp langs løypa. I Takotna er atmosfæren triveleg, maten god og overnattingsfasilitetane betre enn på dei fleste andre sjekkpunkta, derfor er det mange av hundekøyrarane som vel å ta ut den obligatoriske 24-timars kvilen her. Takotna har fått sitt gode rykte mykje takka vere Jan, som har hovedansvaret for sjekkpunktet og nesten døgnet rundt er i full sving med å organisere, bake pai, steikje hamburgerar eller prate og skrøne med dei som er innom. Iditarodveka er ei hektisk tid for søvnige Takotna. Det er mangt som skal vere i orden før landsbyen er klar til å ta i mot nesten 80 hundespann og -køyrarar, pluss støttespelarar, veterinærar, dommarar, mediafolk og andre som fylgjer løpet på nært hald.

I år skal vi vere med på laget som «volunteers», eller gjere dugnadsarbeid, som det heiter heime i Norge. Fyrste oppgåve er vedhogsten. Så lenge løpet pågår skal det døgnet rundt vere eld under to store vasstynner, slik at hundekøyrarane til ei kvar tid har tilgong til varmt vatn til bikkjene sine. Til dette trengst det ved, og med Dick i spissen vert vi sende oppover elva for å felle tørrgran. Som tidlegare nemnt er atmosfæren i Takotna til vanleg nokså avslappa. Dette har klart sine idylliske sider, men samtidig fekk vi etter kvart følelsen av at mange av innbyggarane i landsbyen var fornøgde når dei hadde litt meir enn vanleg å henge fingrane i. Særleg merka vi dette på korleis arbeidskrafta alltid stimla til når det var nokon større ting som skulle gjerast. Under opphaldet i Takotna hjelpte vi til med både det eine og det andre, det var ikkje få gongar Dick og Jan sa ga beskjed om at «we need two strong guys to help us by noon tomorrow». Men då dei gode hjelparane dukka opp, bestod arbeidet ofte i å sjå på dei innfødde som virka meir enn fornøgde med å få ta i eit tak. Også til vedhogsten er store styrkar utkommanderte og no er vi rundt 10 stykke som skal drive hogst med ei motorsag, to økser og to lappknivar. Det har sin sjarm. Arbeidet går unna i ein fei utan at nokon av oss rekk å slite seg ut. Det går ikkje lenge før vi har lessa siste lasset på sleden til Dick, men ein diger stokk ligg igjen, kva skal vi gjere med den? Han vil vel ikkje ha den også på sleden? «Den skal eg sende i posten til svigermora mi», er svaret, som kan oversettast til «nei!».

Sjølv om Iditarod er den altoppslukande aktiviteten i Takotna desse dagane, får vi innimellom tid til å gjere litt andre ting også. Vi sett snarer etter hare på kvar våre plassar, og av og til sit haren der han skal. Særleg Erlend og Trond Olav gjer ein fin fangst, etter fyrst å ha pumpa landsbyen sin ungdom for informasjon og deretter bombardert distriktet sitt beste hareterreng med snarer. Kvar dag køyrer dei på snøskuter opp til krattet ved flystripa for å sjekke snarene, og nesten kvar dag kjem ein eller begge ned igjen med fangst. Og vi andre irriterer oss grøne. Ein kveld ringjer Clinton til lodgen der vi bur. Han har fått ulv i ei snare, og inviterer oss til å kome og sjå på fangsten. Clinton Goods bur oppe i åsen ovanfor sjølve landsbyen og har Takotna si finaste utsikt. For tida er han Takotna sin einaste aktive fangstmann, gjennom vinteren livnærer han seg sjølv og familien ved å drive pelsfangst. På plattingen utanfor verkstaden hans vert vi møtte av ein diger haug med mårskrottar og eit par jervar som enno ikkje er flådde. Inne i verkstaden heng skinn av mår, jerv, ulv, rev, oter og bever, og midt i romet heng den daude ulven som snart skal flåast. Det er sjuande ulven til Clinton i år. Som regel har han fanga rundt 20 kvar vinter, men i fjor fekk han berre fire. Kanskje har ulvebestanden i Takotnaområdet gått ned? I Alaska generelt er ulv eit heitt tema. Ein reknar med at staten har sju- til åtte tusen ulvar og debatten rasar stadig mellom elgjegerar som meinar at ulvebestanden bør jaktast ned og naturvernarar som går inn for vern. Ulven i Alaska har få naturlege fiendar der det ikkje er menneske som driv ulvejakt eller -fangst, og dei siste åra har pelsjegerane vorte færre. Dermed har bestanden auka, og no er det mange i Alaska som meinar at ulven i ein del område har vorte for talrik, særleg i forhold til elgen. Kvart år er det berre ein liten del av elgkalvane som overlever vinteren, majoriteten av årskalvane vert tekne av rovdyr, fyrste og fremst av ulv. Eit tiltak for å bøte på predasjonspresset har vore eit forbod mot å drive jakt på kuer og ungdyr, slik at det under elgjakta kun vert skote eldre oksar. Men no er det mange som meinar at dette ikkje er nok, og at ein i ei periode bør drive intensiv jakt på ulv for å få elgbestanden opp på eit høgare nivå.

For Clinton er ein ulv gode pengar, oppimot 2500 kroner kan han få for eit fint ulveskinn. Men det er måren som sikrar inntekta i løpet av vinteren. Sesongen i år har vore nesten sensasjonelt bra. Bestanden har nærmast eksplodert, frå å vanlegvis fange rundt 150 mår i løpet av ein vinter, har Clinton no fått 270, trass i at januar var usedvanleg kald. Samtidig har prisane vore svært gode, med opp mot 700-800 kroner for skinnet. Nei, Clinton kan glise i verkstaden sin, sjølv om det berre er sjuande ulven. Førebuingane til Iditarod går sin gong. Det er sekkar med hundefor som skal flyttast og sorterast, halm som skal køyrast på plass, komfyrar som skal reingjerast og så vidare. Innimellom skjer små og store hendingar. Ein gong sit Erlend og Trond Olav og tygg tørrkjøt saman med Dick på Community House, Takotna sit rådhus og grendahus som også er sentrum for Iditarodsjekkpunket. Då kjem Dick plutselig på at han har noko tørrkjøt som vi skal få. Han hiv seg på snøskuteren med Erlend og Trond Olav hakk i hæl, og køyrer opp til huset der han og Jan bur. Han finn fram ein spade, kommanderer til graving ved sida av eit oljefat, og opp av snøen kjem framparten av ein elg. Det viser seg at dette er ein elg som har gått i ei av mårfellene til Dick tidlegare på vinteren. Dette hender ein sjeldan gong, og når slikt skjer har fangstmannen plikt til å avlive elgen, la kjøtet ligge igjen og sende ein skriftleg rapport til viltmyndigheitene. Her har Dick teke ein vri for å sleppe unna papirmølla. Natt til onsdag 8. mars let årets fyrste rop om «musher3 on the river» på Community House, og dei fyrste hundekøyrarane kjem køyrande inn på sjekkpunktet. I teten ligg favorittane Doug Swingley og Jeff King, to drivne ringrevar. Swingley har vunne fire gongar tidlegare, King tre.

Å vinne Iditarod er stor prestisje her i hundekøyrarane sitt heimland, og media er raskt på pletten for å få intervju med dei to rivalane. Etter nokre timars kvile køyrer Swingley vidare, medan King vert verande i eit døgn for å ta ut den obligatoriske 24-timars-kvilen. Vår oppgåve på sjekkpunktet er å leie hundespanna fram til ein stad der dei kan kvile når dei kjem inn til landsbyen, og ut igjen på sporet når pausen er over. Det er fascinerande å sjå verdas beste hundespann på nært hald. Nokre av spanna er ville og uregjerlege, og slåst og kastar seg i selane så vi må hale og slite dei fram til plassen der dei skal kvile. Andre er ytterst veldresserte. Ein av dei som imponerer mest er John Baker. Han kan i fylgje rykta kommandere bikkjene sine til å gå 12 fot fram og så stoppe. Det er ei lita oppvisning å sjå kor elegant han dirigerer spannet sitt på plass berre ved hjelp av tilropa «chi» og «hoo»4.

Vi får norsk selskap i Takotna. Team Norway, som fylgjer det store norske håpet Bjørnar Andersen frå sjekkpunkt til sjekkpunkt, landar på elva når teten nærmar seg landsbyen. Dei skal vere på plass når Bjørnar køyrer forbi. Med på laget er mellom anna Robert Sørlie, fjorårsvinnaren. Sørlie er vidgjeten i Alaska etter sine to Iditarodseierar, og må slå av ein prat med nokon og kvar. Bjørnar Andersen køyrer som venta rett gjennom sjekkpunktet, men dei to andre norske deltakarane Tove Sørensen og Tore Albrigtsen stoppar og tek ut ein velfortent 24- timars kvil.

Etter fire dagar køyrer siste hundespann gjennom sjekkpunket, og Takotna er berre litt opprydding unna å kome tilbake i vanleg gjenge. For oss går Takotnaopphaldet mot slutten. Vi gjer ein siste innsats for å verte ferdige med bakinga av mat til langturen vi skal på, elles fangstar vi litt hare og får også jakta litt ryper oppe i Mt Takotna. Dagen før vi skal reise har vi skidag for ungane i landsbyen. Det vert ei artig stund både for dei og oss. Merkeleg nok, som det kan virke for oss, er det nesten ingen av ungane i landsbyen som går på ski. Dei brukar i staden fritida til å køyre rundt på snøskuter. Det einaste kravet for å få køyre snøskuter i Takotna er at ein rekk fram til bremsa, og nokre av ungane fortel oss at dei fekk sine fyrste snøskuterar i trefire- års alderen. Det er synd at desse ungane gror fast i skuteren så tidleg. Her veks dei opp med villmark rundt seg på alle kantar og forholda ligg så godt til rette som vel mulig for skigåing og friluftsliv. Mange av dei ville nok hatt stor glede av å eige eit par ski, trivselsfaktoren er i alle fall høg når dei får låne våre og prøve seg på kular og staup, hopp og orgeltramp.

Så tek vi farvel. Tida i Takotna har gått fort, ein månaden er forbi, vi takkar for oss. Nye eventyr ventar, men det er likevel rart å reise frå landsbyen med alle dei rause og trivelege menneska som vi har lært å kjenne. Det er ikkje utan vemod tek vi farvel med Dick og Jan, to herlege og eineståande gjestfrie menneske. Dei ynskjer oss velkomne tilbake.

På langtur

Over oss flammar nordlyset, grønt og intenst. Det bølgjer over fjella, buktar seg mellom tretoppane. Tause vert vi ståande med blikket retta mot himmelen. Det er Nordlandet som helsar oss velkomne. Vi har fått skyss til nordover til Wiseman, eit knippe hytter ved Dalton Highway, litt nord for polarsirkelen i Alaska. Dalton Highway er den einaste vegen som går nordover i Alaska frå Fairbanks, og det er berre nokre få stader langs vegen at det bur folk. Ein av dei er Wiseman. Her ventar ei siste natt på hytte, før vi skal legge ut på langtur. Planen er å gå ei rute på litt over 20 mil opp til eskimolandsbyen Anaktuvuk Pass, med oss har vi utrusting og proviant for å vere på tur i tjue dagar. Som vegleiar på turen har vi fått med oss orkdølen Vegard Fagerli. Vegard er ein triveleg kar med brei friluftserfaring. Han har gått på Øytun, han har studert i Fairbanks, og han har gått turen frå Wiseman til Anaktuvuk ein gong tidlegare.

I middagstida den 19.3. legg vi ut frå Nolan Creek, ei gullgruve ei mils veg nordvest for Wiseman. Vi tek det roleg fyrste dagen, og går ikkje lenger enn vél ei mil vestover til Glacier Pass, før vi delar oss i to grupper og slår leir. Vi er no inne i nasjonalparken Gates of the Arctic, eit verna område på størrelse med Sveits. Nasjonalparken omfattar sentrale delar av fjellkjeda Brooks Range, og er oppretta for å ta vare på noko av det spesielle økosystemet som framleis er intakt her nord mellom fjella.

Fjellkjeda Brooks Range strekkjer seg over eit 1100 km langt område, som nesten ikkje er merka av menneskeleg utbygging. I heile dette enorme området er det berre to landsbyar og 4 mindre busetjingar der det lever folk. Det er ei viss turisme i Brooks Range om sommaren, men dreg ein på tur i desse områda om vinteren, kan ein vere rimeleg trygg på å ikkje treffe andre. Så finst det heller ingen raude T-ar eller turisthytter i Gates of the Arctic National Park. Amerikanarane er svært bevisste på korleis dei forvaltar nasjonalparkane sine. Det overordna målet er at naturen i nasjonalparkane skal få styre seg sjølv, minimalt påverka av menneskeleg aktivitet. Derfor må besøkande i Gates of the Arctic innrette seg etter ein del reglar, knytt til sporlaus ferdsel, bålfyring og liknande. Ein av reglane går på gruppestørrelse. Ein har ikkje lov til å dra på tur i parken i grupper som har fleire enn sju medlemmar. Grunnen er rett og slett at store grupper etterlet seg fleire spor. Vi er 12, men har fått Park Service5 si velsigning til å ta turen, så lenge vi delar oss i to mindre grupper når vi slår leir. Slik skal vi minimalisere slitasjen på området vi brukar til leirplass.

Regelen kan kanskje virke pirkete, men er samtidig forståeleg. Vi nærmar oss no den nordlege skoggrensa, livsvilkåra her er marginale, og vekstsesongen kort. Ei trestamme som berre er nokre tommar i diameter kan vere fleire hundre år gammal, og sjølv om det er tørrved i overflod mange plassar langs ruta vi går, er det ikkje anna enn rett og rimeleg at vi møter den arktiske naturen med respekt og varsemd.

Etter ei god natts søvn fortsett vi gjennom passet og ned på Glacier River. Den islagde elva buktar seg ned gjennom ein fri og open dal, dalsidene er fint dekorerte av glissen granskog. I himmelranda i det fjerne reiser majestetiske kvite fjell seg mot ein blå himmel. Oppakninga vår er tung, men føret er godt og det er ein herleg dag, her går det unna. Sjølv ikkje eit strekk med overvatn og sørpe til oppå leggane tek frå oss gløden. Men etter vel ei mil nedover elva vert det bråstopp, i det vi svingar inn i granskogen og gjennom Delay Pass. «Forseinkingspasset» lever opp til namnet sitt, her ligg sukkersnøen tung og ventar, det vert eit alvorleg slit for den som skal gå fremst og brøyte. Desse forholda er typiske for mange skogsområde i innlandet i Alaska. Streng kulde gir eit snødekke med mykje laus sukkersnø, og der vinden ikkje tek er det heller ikkje nokon faste lag i snødekket. Under slike forhold er eigentleg truger den beste reiskapen om ein skal forflytte seg til fots, med på ski beina kan ein risikere å vasse i laussnø til kneet. Det eine steget fylgjer det andre, sakte sig vi innover passet. I sekstida seier vi oss fornøgde, og finn oss ein leirplass. Ein dagsmarsj er tilbakelagd, eg lyftar sekken av ryggen og sett den på bakken. Så slår vi opp telta, fell nokre tørrgraner og grev ei bålgrop. Snart står svartkjelen på bålet, i ein ring rundt sit seks svoltne munnar og ventar på at middagen skal koke, samtidig som dagen går mot slutten og stjernehimmelen breier seg ut over oss. Turmaten vår er enkel, men velsmakande. Vi har organisert oss i teltlag med tre personar i kvart telt, til kvar middag har kvart teltlag ein porsjon med tørka kjøt eller fisk, ein sausepose, ein porsjon tørka grønsaker og ein porsjon med ris, makaroni eller potetstappe. Etter at vi har slått leir, legg vi kjøtet/fisken og grønsakene til bløyt i varmt vatn i eit kvarter til tjue minutt. Medan tørrmaten står til svelling smeltar vi vatn og kokar makaroni, ris eller potetstappe, alt etter kva som står på menyen. Når dette er gjort blandar vi sausen i kjøtgryta, gir det heile eit oppkok, og så er maten klar.

Det er neppe råd å skildre med ord kor godt ein slik middag smakar for kropp og sjel etter ein lang, kald dag i skisporet med tung sekk på ryggen. Med mett mage kjem også roa sigande, etter ein aktiv dag gjer det godt å kunne site og døse i varmen frå bålet. Eg tenkjer tilbake på tidlegare langturar eg har vore på. Turar på 8-10 dagar, lange nok til at eg har funne roa og kome inn i den gode turrytmen som ein får etter å ha vore ute fem-seks dagar i strekk. Men ingenting av det kan måle seg med dette. Når forholda har vore tunge på tidlegare turar, har eg ofte motivert meg sjølv med tankar om kva eg skal gjere når turen er over. Tankar om ein varm dusj, god mat og sofaen i ei varm stove har eg hengt framfor meg i skisporet, slik gulrota vert hengd framfor eselet. Men no nyttar det ikkje å lengte etter noko. Vi skal vere ute i nesten tre veker, og etter det skal vi ut på tur i tre veker til. Tidsperspektivet er overveldande, eg har ikkje noko val. Eg må finne meg til rette i øyeblikket.

Neste dag brøytar vi oss vidare over passet og ned på North Fork Koyukuk River. Der treff vi dei to andre som går turen mellom Wiseman og Anaktuvuk denne vinteren. Dei kjem motsett veg av oss, har hatt ein strabasiøs og kald tur, er tome for brennstoff og nesten lens for mat. Vi gir dei litt mat, vi har rikeleg, dessutan fortenar dei ei lita påskjøning for å ha trakka løype for oss.

Vi fylgjer North Fork nordover. Elva svingar seg elegant gjennom den vide, grankledde dalen som er ramma inne av høge tindar med kvasse ryggar. Overalt ser vi spor etter elg, somme stader også etter rein. Ein stad ligg restane av eit elgkadaver på elvebreidda, det er vel ulven som har vore på ferde.

Femte dagen bryt vi ikkje leir. Vi ligg godt an i forhold til tidsskjemaet, og har råd til å ta ein kviledag. Målet vårt er heller ikkje å gå frå Wiseman til Anaktuvuk på kortast mulig tid, men å vere ute på tur i 19 dagar. Vi søv ein time ekstra, fyrer morgonbål til vi vert leie. Så tek nokre av oss hagla over skuldra, og sklir ned på elva for å sjå etter ryper. På elva finn vi ferske ulvespor i nysnøen, under 100 meter frå leiren har ein ulveflokk lista seg forbi i løpet av natta. Vi treng ikkje å gå langt før vi finn eit rypekull. Rypene er lette å kome på hold av, og vi feller ein handfull, før fuglane har fått nok og forsvinn over tretoppane. Seinare på dagen får nokre av oss sjå gaupe. Vi er på veg vidare oppover elva, og i det vi rundar ein sving, får vi auge på noko brunt som ligg på elveisen ved ei opa råk, 60-70 meter i frå oss. Det ser ut som ein tømmerstokk, heilt til gaupa raskt og elegant bykser inn på elvebreidda og forsvinn opp gjennom krattskogen. Det er slike naturopplevingar ein ikkje får mange av i løpet av livet. Til kvelds steikjer vi ferske rypebryst på bålet, det smakar betre enn alt.

Porten mot Arktis

Etter som dagane går, forandrar landskapet seg. Skogen vert mindre og tynnare, snøen vert meir vindpakka, dalen smalnar inn, fjella kjem nærmare. Ei veke etter at vi starta på turen frå Wiseman, går vi gjennom Gates of the Arctic, - porten mot Arktis, ei markant passasje mellom fjella Frigid Crags og Boreal Mountain, som har gitt namn til nasjonalparken vi er i. Porten har fått namnet sitt av ein av Alaska sine pionerar, eventyraren og forfattaren Bob Marshall, som budde i Wiseman ei tid på tredvetalet. Han var ein av dei fyrste kvite menn som utforska området vi no er på veg gjennom, og på ein av turane sine oppdaga han dette karakteristiske fjellpartiet oppe ved skoggrensa, som han så ga namn til.

No er det vår tur til å kjempe oss gjennom porten, med speilblank is under skia og ein bitkald nordavind midt imot. Vi må dekkje til all hud i ansiktet for å unngå frostskader, lufttemperaturen er på rundt 20 minus, men takka vere vinden ligg nok den effektive temperaturen på tredvetalet ein plass. Så er det tross alt ikkje nokon kva som helst port vi skal gjennom, heller. Vi er på veg inn i sjølvaste Arktis. Heldigvis spaknar vinden noko når vi kjem gjennom den trongast delen av passasjen, og etter ein kald dagsmarsj finn vi ein lun leirplass i eit skogholt midt i «Gates». Denne kvelden vert eg sitande ved bålet og ynskje at eg hadde hatt meir feitt med meg.

Ein ny dag er i emning, på fjelltoppane høgt over oss kastar sola allereie kvasse strålar. Men i dalbotnen kviler nattekulda endå tungt, termometeret melder om tredve stive kuldegrader. Vi er i ferd med å bryte leir, frosten svir i fingrane. Så er sekk og pulk ferdigpakka, og eg slår ein kraftig floke før eg skiftar frå skallar til skisko i ei fart, spenner på meg skia og beinar ut på sporet. Så er det om å gjere å lange ut så ein får fart på blodomløpet. Etter eit stund breier endeleg varmen seg utover til hender og fingrar og til slutt føter og tær, og eg kan slappe litt meir av.

Kulda er ei utfordring, som tærer på både kropp og psyke. Fingrar og tær vert etterkvart numne og såre av frosten, men det lite anna å gjere med det enn å bite tennene i hop og spytte i snøen. Legg ein kulda for hat, har ein tapt, for ho er der, kjem og går som ho sjølv vil. Morgonane har nokre av dei verste stundene, som når ein må krype ut av ein varm sovepose og kle på seg i eit iskaldt telt. Eller når ein stikk føtene i frosne skisko. Men med utfordringar fylgjer også lærdom. Frys ein, så lærer ein også korleis ein skal få i seg varmen igjen. Kosthaldet er viktig, å få i seg tilstrekkeleg med feitt og protein er heilt nødvendig. Men det mest avgjerande for trivselen i kaldt ver er kva ein har på kroppen. Her er naturfibera etter mitt syn heilt overlegne. Med ull inst og som mellomlag og bomull ytterst skal det verte kaldt før eg frys. Som dagane går vert Devold sine ullgenserar, Mormor sine ullvottar, Farmor sine ullestar og Mor sine nasevarmarar kjære og høgt skatta plagg. På føtene byter eg frå skisko til skallar når eg har slått leir og ikkje har bruk for ski på beina meir. Samane sitt gamle fottøy, fora med sennegras og ullkartank er suverent i kaldt ver, ofte går venlege tankar til skallesyerske Marit Eira Sara i Kautokeino.

Allereie ein liten dagsmarsj nord for Gates of the Arctic slår vi leir på nytt, ikkje langt frå elvekrysset mellom Ernie Creek og North Fork. Dette er like før skoggrensa, og her planlegg vi å slå oss til ro tre-fire dagar, før vi tek til på det siste strekket over fjellet til Anaktuvuk. Vi får nokre fine dagar i eit spennande område. På elva er mengder av spor etter ulv og rein, somme stadar ser vi også jervespor. Vi tek dagane som vi har lyst til, somme av oss går toppturar, andre er på ulvesporing. Vi fyrer førmiddagsbål og myser mot sola, eller utfører nødvendige gjeremål som stopping av brente ullsokkar og lapping av slitne gamasjar. Opplevingane er aldri langt unna, her i grenselandet mellom skog og fjell. Ein dag støter Erlend og Trond Olav på ein tillitsfull fjellrev framme på snaufjellet, Marie står plutseleg ansikt til ansikt med ein diger elgokse nede i krattet ved elva og Narve og Vegard ser fjellsau på ein tur høgt oppe i brattfjellet. Eg tek hagla over skuldra og streifar både vidt og breitt langs elva på jakt etter rype. Eg går både nedover og oppover, oppsøkjer krattet der Ingebjørg og Ida felte tre kvelden før, men kvar er fuglane? Eg ser rikeleg med trakk, skit og beitespor, men ikkje fugl. Ved middagstider tek meg ein kvil og nyt sola, nista, kakaoen og det flotte utsynet over dalen. Det er ei herleg stund, her har ein ikkje lov til å deppe sjølv om fangsten er mager. Omsider reiser eg meg for å ta eit sveip vidare oppover fjellsida, med eit lite håp om at rypene kanskje sit der oppe. I same øyeblikket høyrer eg ei velkjend skvatring, og eg rekk akkurat å sjå sju ryper som landar bak ein liten haug, knappe 60-70 meter frå meg. I ei viss fart pakkar eg sekken og snik meg mot haugen. Men eg kjem ikkje nærmare enn vel 40 meter før rypene går på vingane, og på eit øyeblikk er adrenalinet erstatta med skuffelse. Med den beiske følelsen av ein forspelt sjanse vert eg ståande og stirre tomt etter fuglane. Då er det lufta vert fylt av ein susande lyd, og eit kull på 10-15 ryper stryk forbi ein forvirra jeger. Og ikkje før har dei passert, før det kjem ein ny flokk susande. Denne flokken er for stor til at han kan teljast, kanskje er det 50 ryper, kanskje er det 100. Fjellet lever!

Det vert ein artig ettermiddag. Lia vidare bortetter er stinn av fugl, mange fleire enn dei som flaug forbi meg. Det skvatrar ved kvart eit kratt, overalt sit kvite fuglar bortetter bortetter rabbane. Men rypene er sky, same kva triks ein jeger prøver for å lure seg innpå, så lettar dei 80-100 meter. Eg snik meg krokbøygd og lydlaust fram i skjul av haugar og kratt, eg ålar meg snøen, men rypene er på tå hev, - lite villige til å la ein einsleg rypejeger få sjansen til å øydelegge slik ein flott dag. Eg heng ikkje med hovudet av den grunn, for eg veit at det er få som er så heldige at dei nokon gong får oppleve slikt eit yrande liv i fjellet.

Til slutt let eg rypene vere i fred, og tuslar tilbake mot leiren. Undervegs vert eg med eitt var ein brun skapning i ei kratt, 30 meter unna meg. -Jerv? Eg fiklar etter kameraet, samtidig som eg intenst fylgjer dyret med auga. Men det er noko som ikkje stemmer. For medan jerven er kjend for å vere ein sky luring som aldri let nokon kome inn på seg, ser denne ut til å tusle fredeleg rundt i eigne tankar, sjølv om han for lengst har oppdaga meg. Eg går roleg mot dyret, som ikkje ser ut til å verte det minste stressa av den grunn, tvert i mot ser det heller ut til å oversjå meg med ei overlegen mine. Dette er ingen jerv, men ein porcupine, eit slags pinnsvin, som kan verte opp til ein meter langt. I motsetning til vårt eige pinnsvin går det ikkje i dvale om vinteren, men er aktivt gjennom heile året. Porcupine er eit pussig dyr. Det lever stort sett i skogstrakter, og ein kan gjerne sjå det site i toppen av høge grantre, men det hender også at ein treff denne merkelege krabaten høgt til fjells, langt frå tregrensa.

Den fjerde dagen vi ligg i leiren ved Ernie Creek er det lavtrykk og mildt. Det er ikkje kaldare enn eit par minus på dagtid, og om kvelden vert eg sitande lenge ved bålet og mimre for meg sjølv. Det er trettande dagen vi er ute, det har vore tretten fine dagar. Eg kjenner etter, og finn ut at eg verken saknar internett, mobil, tv, bil eller nokon andre av sivilisasjonen sine moderne gode.

Sjølvsagt lengtar eg etter varmare tider når frosten bit som verst. Men no, når eg sit ved varmen, lengtar eg berre etter Gud og dei menneska i livet mitt som ikkje er her. Familie og vennar der heime. I lyset frå bålet står det klart for meg at det er dei som betyr mest, det er tida i lag med dei som er verdifull.

Eg reiser meg etter meir ved. Det er ei fin ro over livet her ute. Kvardagen heime er påverka av så mykje som er omskifteleg og kortvarig, her ute er det lite som uroar i forhold. Her er det berre det som er nær oss som er viktig. Skia, soveposen, teltet, nistepakken, middagen, bålet, vi. Likevel er livet her spennande og dynamisk. Dagane vert aldri grå i møtet med den frie, levande naturen. Nei, det er fint å vere her, men samtidig veit eg at heimen min og kvardagane mine er ein annan stad, og at det er opp til meg sjølv å velje kva eg skal ta med meg tilbake frå villmarka til den verkelege kvardagen. I dagboka noterer eg ro, friheit, nøysemd, fysisk arbeid, allsidigheit, nærheit til naturen, til meg sjølv og til dei rundt meg.

Nordom tregrensa

Fyrste april bryt vi leir og tek oppetter Ernie Creek. Vi kjem no nordom tregrensa, her er berre fjell og nakne vidder. Etter kalenderen er det vår no og innimellom kan vi saktens kjenne at noko er i ferd med å skje. I små øyeblikk av og til er det som om vinteren må ta eit lite kvileskjær i kampen mot våren, før den igjen kan feste grepet om landet. Vi tek nistepause på ein berrflekk, lenge ligg vi og døser i sola, medan Vegard les dagens kapittel frå Johannesevangeliet.

Dagen etter går vi over Ernie Pass, det høgste punktet på ruta. Her i frå sklir vi nedover til Anaktuvukelva, som vi skal fylgje vestover mot Anaktuvukpasset. Vi er no inne i nunamiutane sitt land, eit karrig landskap med steile fjell og forblåste dalar. Skog finst ikkje her nord, berre i enkelte dalbotnar breier vidjekratta seg utover. I si tid levde nunamiutfolket, ei stamme av innlandseskimoar, som nomader her mellom fjella. Dei livnærte dei seg gjennom vinteren ved å flytte etter villreinen med bikkjer og telt, om sommaren levde dei for det meste av fiske. Nunamiutane levde faktisk som nomader heilt fram til tidleg på sekstitalet, og var med det den aller siste stamma av Nord-Amerika sine urfolk som vart bufast.

I 1949-50 overvintra Helge Ingstad saman med Nunamiutane. I eit år levde han som ein av dei, og lærte dei å kjenne. Fram til då hadde nunamiutane hatt svært lite kontakt med omverda, og i boka «Nunamiut» gir Ingstad ei levande skildring av kvardagen til menneske som då framleis levde på steinaldervis. Ingstad fekk ei høg stjerne mellom nunamiutane, og då han tok farvel etter å ha levd eit år saman med dei, fekk han eit av fjella som omkransar Anaktuvukpasset i gåve. Vi har vår siste leirplass på turen ved foten av Ingstad Mountain. Om kvelden er det høgtlesing frå «Nunamiut», og i tankane besøker vi menneske som bur i telt av skinn og er samla rundt ei dampande kjøtgryte når kvelden kjem. Morgonen etter er det 35 minusgrader og knitrande kaldt. Med kalde skisko sett vi kursen

mot Ingstad sitt fjell. Vi svingar opp gjennom ein trong fjelldal, sett fellar på skia, og tek til på den bratte stigninga oppover mot toppen. Nokre timar seinare kan vi nyte ei eventyrleg utsikt over Brooks Range. Det er ikkje ei sky på himmelen, sola fløymer fritt over eit landskap av steile, forrivne fjell og breie, mektige dalar. I himmelranda i nord smeltar den blå himmelen saman med tundraen si endelause, kvite flate, i vest, sør og aust er berre tallause tindar og fjell. Det er eit utilnærmeleg landskap, men i dalen under oss kan vi så vidt det er skimte nokre små hus.

Den 18. dagen etter at vi starta frå Wiseman går vi inn til Anaktuvuk. Det er ein kald dag, med ein bitande sur nordavind. Den effektive temperaturen ligg under 40 effektive minusgrader, heldigvis har vi blesten i ryggen. Vi rundar ein åskam, kjem inn på eit skuterspor, og sklir ut på det islagde Ramnevatnet. Så har vi berre eit par hundre meter over stålisen før vi er framme. På den andre sida av vatnet ligg rader av forblesne, slitne trehus, dette er Anaktuvuk. Det er noko karrig, nesten fattigsleg over det heile. I den vide dalen som er omkransa av steile fjell finst knapt eit vidjekratt elles, berre hardpakka snø og forblåste rabbar, men så ligg plutseleg denne landsbyen her, som den meste livsfjerne utposten ein kan tenkje seg.

I Anaktuvuk bur knapt 400 menneske, 90% av dei er av nunamiut-herkomst. Det er ein kald og ugjestmild stad dei har slått seg ned. Hit når dei kalde vindane frå ishavet som feiar over tundraen, i tillegg gjer landsbyen si plassering 650 meter over havet sitt til å halde temperaturen nede. I Anaktuvuk er det vinter frå september til mai. I januar er snitttemperaturen 25 minusgrader, og midt på vinteren er det ikkje uvanleg med temperaturar ned mot 50 minus. Det er derfor ikkje utan grunn at Anaktuvuk gjerne vert kalla «den kaldaste staden i Alaska».

Smil

Om Anaktuvuk ligg på den kaldaste og mest ugjestmilde plassen ein kan tenkje seg, så er menneska her varme. Overalt i landsbyen treff vi folk som helsar og smiler. «Nice boots», seier dei, og nikkar mot skallane vi har på føtene. Reinskinn, det brukte dei også før i tida, det vekkjer minner. Mange lurer på kvar vi kjem frå. Får vi fortalt at vi er nordmenn, smiler dei gjenkjennande. «Norway!» Minnet om Ingstad er framleis levande. Etterkvart tek dei fleste av ekspedisjonsmedlemmane sørover. Den siste delen av Alaskaopphaldet har står vi fritt til å gjere det vi ynskjer, og dei fleste av oss har planlagt prosjekt i andre delar av landet. Men eg, Narve, Marie og Kristian vert verande igjen i Anaktuvuk. Vi er ikkje ferdige med Brooks Range enno.

Charles er City Clerk6 i Anaktuvuk, og no inviterer han oss inn på kontoret på ein kopp kaffi. Med venlege ord tek han imot oss, og gir raskt inntrykk av å vere ein kunnskapsrik mann, som ein av få nunamiutar som har høgare utdanning. Charles kan fortelje at villreinen ikkje kom gjennom passet i år, det gir grunn til uro. Det er ikkje tilfeldig at nunamiutane har slått seg ned i det forblåste Anaktuvukpasset. På hausten og tidleg på vinteren trekkjer villreinen frå ishavskysten, over tundraen og inn i Brooksfjella for å finne beite. På seinvinteren går trekket motsett veg, då simlene søkjer nordover for å kalve nord på tundraen. På trekket fylgjer reinen som regel sine faste trekkruter, og ei av desse går nettopp gjennom Anaktuvukpasset. Då nunamiutane skulle slå seg ned i ein fast busetnad, var det naturleg å legge landsbyen her, rett ved matfatet.

Framleis er jakta viktig for nunamiutane, som for det meste er sjølvforsynte med kjøt. Jau, visst har det hendt tidlegare også at reinen ikkje har kome gjennom passet, men då fordi den har valt andre trekkruter inn mellom fjella. I år er det annleis. På grunn av ein mild februarmånad og generelt lite nedbør i løpet av vinteren, har reinen funne tilstrekkeleg med beite nord på tundraen, dermed har det ikkje vore nødvendig for flokkane å trekkje sør gjennom fjella for å

finne føde. Charles fryktar at det er dei globale klimaendringane som har skulda. «Naturen er uendeleg mykje meir følsam overfor endringar enn vi menneske er», seier han. «Små klimaendringar som knapt er merkbare for oss menneske, kan få katastrofale fylgjer for enkelte artar, og desse fylgjene vil ganske raskt forplante seg gjennom heile økosystemet». Reinen si uvanlege åtferd denne vinteren kan vere eit symptom på at klimaet endrar seg, noko som etter alt å dømme vil gi store og varige negative konsekvensar for det sårbare økosystemet her nord. Sluttar reinen å trekkje gjennom passet, vil det også få konsekvensar for innbyggarane i Anaktuvuk. Framleis vil dei kunne få tak i kjøt ved å køyre nordover på snøskuter, men dette handlar ikkje berre om dei praktiske sidene ved saka. Nunamiutane er folk som levde som nomadiske reinjegerar for berre eit par generasjonar sidan, og endå har reinsjakta ein sentral posisjon i folket sin identitet. Framleis gjeld gamle uskrivne reglar for korleis jakta skal gjennomførast. Sluttar reinen å trekkje gjennom Anaktuvukpasset, vil det innebere at ein dei viktigaste delane av nunamiutane si historie som framleis er levande, vil forsvinne. Charles gir seg til å fortelje oss om nunamiutane si historie. Engasjert snakkar han om

gammal tru og kultur, og vi lyttar. «Trur de på han Jesus-karen», spør han. «Mitt folk kjende både det gode og det vonde lenge før dei kvite kom og fortalde om sin Gud. Men når kvite misjonærar kom hit nekta dei oss likevel å drive med våre gamle ritual fordi dei meinte dei var heidenske. Dei forstod ikkje at festane våre var til ære for det gode.» Charles har ikkje så mykje til overs for kvite misjonærar. Han spør oss om skallane våre. Dei er ikkje heilt ulike nunamiutane sine gamle kamikkar, men på kamikkane var sålestykket snudd slik at håra vende innover. På skallane vender håra utover, kamikkane er nok varmare, meinar Charles. Framleis er det eit par gamle damer i landsbyen som syr slike, men kunsten er i ferd med å døy ut. «I dag brukar alle her klede frå North Face eller ein annan fabrikk. Eigentleg er det idiotisk. Eg har aldri hatt nokon så varme klede som dei gamle skinnkleda til far min.» «Nei, vi er berre kvite menn no,» sukkar Charles oppgitt. Endeleg spør vi om det vi eigentleg kom for å få vite. Kan vi få løyve til å fiske på isen vest på Chandler Lake? «Vel, kvifor ikkje», er svaret. Og sjølvsagt kan vi bruke City Hall7 viss vi treng ein stad å vere inne når vi skal pakke til tur igjen.

Gjestfridomen i Anaktuvuk varmar. På City Hall treff vi også George Paneak, Mayor8 i Anaktuvuk. George er son av Simon Paneak, som vart Helge Ingstad sin gode venn under overvintringa i 1949-50. George var berre ein liten gutunge i 1950, men huskar likevel Ingstad godt. «Jau, vi vaks opp som nomader», fortel George, «men tidleg på sekstitalet kom det krav frå styresmaktene om skulegong. Dermed hadde vi ikkje anna val enn å verte bufaste». Det er ei merkeleg oppleving å stå og prate med ein mann som vaks opp på steinaldervis, i dette vesle, nomadiske reinjegersamfunnet som Ingstad skildra så levande i «Nunamiut». Ein bakgrunn så uendeleg fjern frå min eigen. Eg anar ei viss smerte når George fortel om forandringane i Anaktuvuk, men samtidig lyser det stoltheit av mannen. «Eg gjorde alt», seier han og ramsar opp utdanning og militærteneste. Ingen eskimo står tilbake for den kvite mann, skal vi forstå!

Seinare er vi innom skulen i landsbyen. Her treff vi Judy som er inspektør. Judy er ei herleg dame, det mest venlege og gjestfrie mennesket ein kan tenkje seg. Vi har knapt fått sagt kva vi heiter, før ho har invitert oss heim til seg for å ta ein dusj. I femtida troppar vi opp utanfor leiligheita hennar. No viser det seg at ho skal ut, men vi må berre kome inn og føle oss som heime, gir ho oss beskjed om, før ho gir oss nøkkelen til leiligheita og forsvinn ut døra sjølv. Judy si gjestfriheit er eineståande. Men ho er ikkje den einaste i Anaktuvuk som møter oss med eit smil. Dei fyrste par dagane vi er der, treff vi så mange venlege folk at vi slår fast at landsbyen må vere eit temmeleg velfungerande samfunn. Vi vert til dømes inviterte med på å spele basketball i idrettshallen på skulen om kvelden. I idrettshallen er det eit yrande liv, med alt frå ungar som knapt kan gå, til foreldre som ser på. Landsbyen sin ungdom er beinharde på basketen, prestisjen er høg, men alle får vere med og det ser ut til at alle trivast.

Dagen etter svingar eg og Kristian innom skulen igjen, i håp om å kanskje få sjekka vermeldinga. Det er laurdag og døra er låst, men tilfeldigvis treff vi Nicole, ein av lærarane. Jaudå, ingen problem, vi skal berre vere med henne inn, så skal vi få kome på nett og sjekke veret. Nicole er eigentleg frå Montana i Lower 48, men no er ho lærar i Anaktuvuk på fjerde året. Ho fortel oss om Anaktuvuk sine mørkare sider. Om alkohol- og narkotikaproblem. Det er forbode både å selje og oppbevare alkohol i landsbyen, men folk smuglar spriten inn og sel den dyrt. Å skaffe alkohol i Anaktuvuk er ikkje noko problem. Nesten like vanleg er det å røykje marihuana. «Men det er betre om folk røykjer enn om dei drikk», seier Nicole. «Drikk dei, vert dei ofte valdelege, men dei som røykjer held seg stort sett rolege og i godt humør.» Eit av hovedproblema i landsbyen er at nunamiutane får mykje pengar i hendene utan å måtte arbeide. Støtteordningane for urbefolkninga i Alaska er gode, i tillegg får nunamiutane betaling frå oljeselskap som borar på Native Land. Resultatet er at dei får mykje pengar som dei ikkje treng å arbeide for, dei vert passiviserte og rusmisbruket får lettare fotfeste. Nicole fortel rystande historier om ein foreldregenerasjon som har mista grepet, som lærar arbeider ho til dagleg med bortskjemde ungar som har vakse opp med alkoholiserte foreldre.

Språket er eit anna problem. Dei eldste av nunamiutane snakkar lite engelsk, medan dei unge nesten ikkje lærer inupiat, nunamiutane sitt språk. Det er ungar i Anaktuvuk som ikkje snakkar same språk som besteforeldra. Slikt får eit samfunn til å skjelve i grunnvollane. Men Nicole er ikkje berre negativ, ho snakkar like mykje om smila til nunamiutane. For som ho seier: «sjølv om desse menneska har opplevd mykje vondt, har dei framleis har evna til å vere glade».

Same kvelden inviterer Clyde oss med heim. Clyde er ein strålande kar på eit par og tjue, som gjerne vil vise oss rundt. No tek han oss med heim til foreldra, som bur i eit verslite trehus, slik som dei fleste andre i landsbyen. Her får vi med eigne auge sjå kontrastane mellom den nye og den gamle tida i Anaktuvuk. Inne er det lunt og varmt. Det er brenn lystig i vedomnen, i kjøkenkroken står store bytter som er fylte med is. Dette er i tråd med nunamiutane sine tradisjonar. I gammal tid køyrde dei sør til granskogen med hundespann for å hente brensel og drikkevatnet fekk dei ved å smelte is. I dag har landsbyen innlagt både vatn og straum, så her er det tydeleg at familien prøvar å ta vare på litt av det gamle.

Huset dei bur i er ikkje særleg stort, men huser likevel 12 stykke. Far i huset, ein tettbygd kar i sekstiåra, sit og ser på tv, ein diger widescreenskjerm som heng på veggen. Den godt brukte sofaen som han sit i har berre ei sofapute, den sit han sjølv på. Ungane i huset får fint finne seg i å site rett på treverket. Stova er fattigsleg og nedslita, og står i sterk kontrast til den topp moderne tven. Vi vert bodne kva vår stol, og presenterer oss og fortel kvar vi kjem frå. Vi nemner at vi tenkjer oss vestover til Chandler Lake, og praten går om både det eine og det andre. Clyde viser oss gamle eskimoleikar, og gamlekaren byr meg ein kraftig neve med eit lurt glis i munnviken, - skal vi drage krok? Eg avslår høfleg, unnskyldar meg med at eg har noko stein eg må lyfte fyrst.

«Jau, eg var sprek før i tida», seier gamlekaren. Så gir han seg til å fortelje om gamle dagar, om jakt og fiske, livet mellom fjella. Han fortel om vedhenting med hundespann og tunge kjøtbører. Eit krevjande liv med enkle hjelpemiddel, i eit miljø som låg på grensa av det mulige for menneskeleg overleving. Eg ymtar frampå om at det må ha vore hardt arbeid? Han gir meg eit skuldertrekk til svar. «Vi hadde det betre før vi fekk den», seier han og nikkar mot tven. «Før i tida hadde vi alltid noko som skulle gjerast, det var alltid noko å greie ut med hundane, og så vidare. Nei, det er betre å alltid ha noko å gjere, enn å site framfor tven og verte feit.» Bilda frå ein amerikansk baseballcamp kastar eit absurd lys over situasjonen. I Anaktuvuk er gamlekarane framleis nomader i blodet.

Chandler Lake

Palmesøndag pakkar vi i pulkane og tek ut frå Anaktuvuk og nedetter John River. Det er gråver, sønnavind, berre eit par minusgrader og snø i lufta. På veg ut av landsbyen treff vi ein nunamiut som påstår at «berre kvite folk går ut i dette veret». Er han spydig? Etter ei knapp mil nedover Johnelva svingar vi vestover og oppover Kollutarak Creek. Vi tenkjer oss over til Chandler Lake, ein segnomsust innsjø som ligg 5-6 mil vest for Anaktuvuk. Ingstad omtalar innsjøen sin storfisk i «Nunamiut», mellom anna nemner han den vel 15 kg tunge ørreten som flygaren Sig. Wien ein gong fekk på kroken. Nunamiutane sa den var av «halv størrelse». No håpar vi sjølvsagt at det er vår tur til prøve isfisket på Chandler. Isbor har vi ikkje, men ein del av nunamiutane er ivrige isfiskarar som ofte tek turen over til innsjøen no på vårparten, så vi reknar med at vi treffe folk der, i alle fall til helga. Vi brukar vel to og ein halv dagsmarsj på turen vestover. Det er lavtrykk og mildt, opp mot null grader på dagtid og ikkje verre enn 15-20 på natta. Vi ser elg, rein og store rypeflokkar. Rypene flaksar og flyg på kvite vingar, det let i skvatring og kakling frå morgon til kveld. Dagane er lyse og lange no, ikkje før i ellevetida skumrar det. Det er herleg å berre vere vi fire på tur, dette er vårt prosjekt. Vi rår over vår eiga tid og vi trivst saman, om kvelden vert teltet fylt av skrøner og latter.

Den tredje dagen sklir vi gjennom ein forblåst dal og ned til Chandler Lake. Innsjøen er vél åtte kilometer lang frå nord til sør, og eit par- tre brei. Nord for Chandler opnar landskapet seg ut mot tundraen, på sørsida skjer ein brei dal vidare inn mellom fjella. På aust- og vestsida er sjøen ramma inne av høge fjell. Vi slår leir omtrent midt mellom nord- og sørenden av sjøen, her går ein dal austover mellom fjella, og vi finn brukbart med ly. Dei fyrste par dagane vert vi nærmast liggande verfaste. Ein kald nordavind feiar nedetter isen, - kven skulle tru at det er påsketur vi er på? Så har vi god tid til andre syslar. Utstyr vert lappa og pilkestikker vert spikka. I fylgje Charles skal det ligge ei gammal hytte ved nordenden av Chandler, og ut på ettermiddagen fyrste dagen bestemmer eg og Narve oss for å trasse veret. Vi kler oss med snøbriller og ansiktsmaske, og har ein opplivande skitur over isen, mot ver og fokk. Men hytta er lite å skryte av, alt vi finn er nokre rusta oljefat og restane av ein gammal peis.

Tilbake i leiren er det rikeleg med tid til å la tankane flyge. Mest tenkjer eg på ingenting. Det er mest avslappande, og fører sjeldan til brysame konklusjonar. Så har også tankane ein tendens til å ta uventa, men nyttige vendingar når dei får styre seg sjølve. Som eg ligg ved Chandler Lake saman med tre gode vennar, midt i eventyret, huskar eg i eit øyeblikk gjetarguten Santiago9 som la ut på ei lang reise for å finne ein skatt som til slutt viste seg å vere gøymd i landsbyen han hadde reist frå. Slik er vel mi reise også, utan at det gjer reisa bortkasta. For det er lærdommane og opplevingane han tek med seg undervegs som gjer eventyraren i stand til å finne skatten sin når han vender heim.

Langfredag kjem endeleg to snøskuterar forbi leiren. Det er Vera, ei eskimodame i 50-åra og Tony, svigerson hennar. Dei kjem frå Anaktuvuk for å prøve isfisket. Dei helsar og smiler, lurer på kva vi gjer her ute? Forsiktig ymtar vi frampå om fiskinga. «Fiske?» «Vi sjåast på isen!» er invitasjonen. Så skundar vi oss med å pakke sekken og hastar bortover isen mot staden der snøskuterane står parkerte. Når vi kjem fram er Tony i full gong med å starte opp boret, ei bensindriva sak med tre forlengarar. Så er heller ikkje isen på Chandler Lake noko å spøkje med. Den er 6 fot tjukk og tett som stål. Vi får låne boret så mykje vi ynskjer, og snart står vi med ryggen mot vinden og pilkar i kvar våre hol. Nordavinden bles framleis, på isen er det heller lite å gøyme seg bak, det er ein kjølig aktivitet å stå slik i ro med pilkestikka i neven og vinden pipande rundt øyrene.

Vera er den fyrste som får napp. Ho bergar ein fin harr opp på isen, men denne er berre som agnfisk å rekne, for det er ørreten og røya som tel på middagsbordet. Seinare får Vera ei fin kilosrøye, men verken ho eller Tony er heilt fornøgde. Fisken bit for sjeldan. Kanskje er det for kaldt til at den vil gå noko særleg inn på grunnene for å beite? For vår del er fiskelukka ujamt fordelt, men heldigvis ikkje heilt fråverande. Narve halar opp fem små røyer og to store, medan Marie får ein liten ørret. Den største røya er på 1,25 kg, den nest største på 9 hekto, og sjølvsagt hadde han ei endå større på kroken som han mista. Men med ein så overlegen fangst treng han ikkje å snakke så mykje om det. Det same kan det vere. Når eg om kvelden sit i teltet med dampande nykokt røye på tallerkenen, då spelar det mindre rolle kven som er fiskaren. Dagen etter tørnar eg og Narve ut halv åtte. I blass morgonsol og eit par og tredve minusgrader går vi over isen med pilkestikka i handa. Framme ved hola frå dagen før er vi godt fornøgde med at vi har isøkser med på turen. Eigentleg kjøpte vi øksene til toppturbruk, men her viser dei seg svært nyttige til andre formål. Isen ligg tjukk i gårsdagen sine hol, sjølv om vi har isolert dei etter beste evne med snø, her må det ei god hakkeykt til før vi kan senke skei og agn ned under isen.

Korte rykk, lange rykk, korte rykk. Med jamn rytme dreg eg i snøret. Eg prøvar med blank skei, koparskei, stor skei, lita skei. Plutseleg nappar det i snøret. Eg høgg tilbake, før eg ivrig halar fangsten opp gjennom holet. På kroken heng ein forholdsvis fin fisk. Hang. For akkurat i det hovudet er over isen, glepp taket. Med ein lynreaksjon stappar eg votten i holet og får vippa fisken opp på isen. Ei røye på knappe kiloet. Elles bit det dårleg, og til slutt bestemmer vi oss for å gå til sørenden av sjøen, der det har kome folk. Vi skrittar raskt over isen, forventningsfulle og ivrige etter få å treffe nye isfiskarar på Chandler Lake. Vi vert skuffa. For det er ikkje den ekte, spontane gjestfridomen frå dagen før som møter oss. I staden er det noko tilgjort og kjølig ved framferda til folka vi treff. Jaudå, vi får låne boret, vi får fiske, men det kviler ein skugge over stemninga mellom oss. Då dei byr oss på marihuana forstår vi litt meir.

Seinare på dagen går vi over isen til ein snøskuter som har parkert eit par kilometer lenger nord. Her treff vi eit eldre ektepar som fiskar i kvart sitt hol. Mannen har rigga seg til med sonar i holet sitt, og er tydeleg ein rutinert isfiskar, men det er kona som får dei største fiskane, påstår han. Dette er trivelege folk som har smilet og latteren på lur, og no får vi fretta ut mannen om ulike historier om landet, om ulv og jerv, om rypene som hekkar på tundraen. Han fortel om storfisk, om kjempeørretar som har vorte skvisa opp gjennom hola og opp på isen. Men også i nunamiutane sitt land er dei største fiskane dei som har vorte mista. Den verste historia handlar om då ein diger rusk hogg på kroken til ein svoger. Stikka heldt, snøret heldt, knuten heldt, men plutseleg sleppte trykket. Då ein skuffa fiskar fekk halt opp snøret, viste det seg at alle tre krokane på trebblekroken var retta ut.

Vi spør om bjørnen. Er den på veg ut av hiet? «Jau, bjørnen kjem som regel ut av hiet i desse tider kvart år, men bjørnen er ikkje noko å frykte, den held seg til sitt.», fortel mannen. Det einaste vi skal passe oss for er bjørnar som har gått gjennom overvatn. Slike får ei rustning av is så verken kuler eller krut bit på dei. Han ler hjarteleg, og kona smiler venleg. Vi takkar for praten, og sett kursen over isen og tilbake mot leiren.

Dette er påskeafta, og om kvelden held vi etegilde i teltet. Kristian servere ferske rypebryst, steikte etter alle kunsten sine reglar, og utover kvelden dukkar det opp både kaffi, sjokolade, kakao, fruktcocktail, ja Kristian dreg til og med fram ein pose potetgull. Ved midnatt kryp vi ut av teltet. Ute er det vakraste kunstverket ein kan tenkje seg. Mot nord ligg himmelen flammande raud over tundraen, i aust og sør lyser kvasse tindar svakt opp i kvitt. I vest kviler eit magisk, blått vinterlys over fjella, over oss er det tindrande stjerneklart. Då er det at eit grønt band av nordlys kjem dansande over fjellet ved leiren. I ei kort stund blafrar det intenst rett over oss, før det glir vidare mot sør og løyser seg opp. Det er som ei helsing frå Livet sjølv.

Tundraen

Den 2. påskedag bryt vi opp, og eg og Narve tek farvel med Marie og Kristian. Dei skal tilbake til Anaktuvuk, vi skal vidare vestover. I motvind legg vi kursen nordetter Chandler Lake. Sidan tidleg i januar har vi snakka om at vi vil prøve å «gå på litt» i friperioden i Brooks Range, no er tida inne. Det fyrste målet på ruta vår er tundraen. Denne endelause vidda som skråar frå Brooks Range og nordover til ishavet, eit ugjestmildt område som menneske stort sett held seg unna. På tundraen rådar den arktiske naturen, som berre dei mest ekstremt tilpassa artane er i stand til å overleve i. Jau, vi vil nordom fjella og sjå utover tundraen med eigne auge. Det andre målet for turen er granskogen. Frå tundraen vil vi krysse sør gjennom fjellkjeda til vi treff skoggensa igjen, ved ei granklyngje skal vi tenne bål og halde etegilde på det beste vi har spart av provianten.

Ein dag seinare går vi gjennom ein liten nordvend dal som vi døyper «Gates of the Tundra». Vi er no i grenselandet mellom fjell og tundra, fjella på kvar side av «porten» er dei siste markante toppane før landskapet vidar seg ut mot nord. Brått stoppar Narve og gir teikn til at eg skal ta fram hagla. I eit kratt, berre 10 meter unna oss, sit ein hare og trykkjer, tilsynelatande trygg på seg sjølv. Eg ladar hagla, lyftar henne mot skuldra, siktar og fyrer av. Då vert det liv i haren. Han bråsnur og sprett resolutt ut gjennom porten og i tryggheit. Han visste nok kva han gjorde, haren. Men det er ikkje berre ein hare her, i dei tette kratta nord for «porten» ser vi fire-fem stykke på berre ei lita stund. No er det Narve sin tur til å prøve jaktlukka. Han baksar inn i krattskogen, og etter berre nokre få minutt kjem han ut igjen med middagen over skuldra. Ein trakkar spor, den andre går bak. Så byter vi og den som har gått framme får kvile. Særleg når ein går bak, har ein rikeleg med tid til å tenkje og fundere. Nokre gongar tenkjer eg på om det er verdt det. Å gå slik og slite og fryse om ein annan i time etter time, dag etter dag, berre for utfordringa sin del, berre for å flytte nokre grenser. Kanskje er det verdt det, kanskje ikkje. Det er slike tankar som kan kome viss veret er grått, vinden sur eller føret tregt, men kanskje har dei ein bodskap som det kan vere verdt å lytte til likevel? Eg spør meg sjølv om ikkje naturopplevingane vert reduserte i den monotone gåinga mot eit mål lenger framme, og eg funderer på om sjølvrealisering har nokon verdi. Er det ikkje andre ting som er viktigare?

Utover dagen bles det opp. Det strålande solskinet frå førmiddagen forsvinn bak grå skyer, og det vert kaldare. Vi er på veg over ein utsett fjellrygg i det vinden frisknar på, og bestemmer oss for å vente med å raste til vi finn ly. Vi har vinden i ryggen, det går greitt å halde varmen så lenge vi held det gåande, men det fristar lite å setje seg ned. I to-tida overtalar svolten oss til å stoppe, og vi grev oss ein levegg som vi kryp saman bak medan vi legg i oss ein matbit. Vi har ikkje med oss termometer, så det er ikkje godt å vite kor kaldt det eigentleg er, men det er kaldt nok. Vi teier medan vi et, eg har nok med å konsentrere meg om å tygge og halde varmen, snart spenner vi på oss ski og pulkar og fortsett vidare. Skydekket vert stadig lavare. Vi kjem no ned i Okokmilaga, eit dalføre som går sørover og inn gjennom fjella. Frå Okokmilaga til Okpikruak, som er neste store dalføre som det er mulig å fylgje sør gjennom fjella, er det nesten tre mil i luftlinje. I tillegg har ruta vidare vestover nokså kupert terreng med få tydelege ledelinjer, utifrå kartet ser det ut som om orienteringa kan verte ei utfordring.

På førehand hadde vi vel sett for oss at landskapet nordom fjella skulle vere nokså flatt og greitt å tilbakelegge. I staden viser det seg at området vi skal krysse er prega av lange, slake fjellryggar som skråar frå fjellkjeda og utover tundraen. Mellom fjellryggane skjer djupe elvedalar inn mellom fjella. I dette terrenget er det få gode ledelinjer som går aust-vest, i tillegg er det vanskeleg å vurdere kor langt nord vi skal legge ruta. Sjølvsagt er det fristande å fylgje ei så rett linje vestover som råd, for å få kortast mulig distanse, men samtidig har vi tung oppakning, vi må tenkje på høgdemeterane. Til lenger nord vi legg ruta, til lavare vert fjellryggane vi må krysse, og til mindre stigning vert det på oss. Her gjeld det å finne ein god middelveg. I sju-tida slår vi leir ved ein bekk som heiter Fire Creek, om kvelden vert vi liggande og fundere på kva vi gjer viss veret ikkje vert betre. Vi kan ikkje fortsette vidare vestover i dårleg sikt, det er i alle fall heilt klart.

Vestover, vestover! Vi har blå himmel over oss i det vi bryt leir ved Fire Creek. Vi har fått akkurat så godt ver som vi hadde håpt på, no er det berre å peise på medan vi har forholda på vår side. Skiføret er godt og vi held jamn fart, berre ned- og oppstigninga ved Verdant Creek heftar litt. Her er det steinete og bratt, men med ei god arbeidsøkt slit vi oss forbi, snart er vi i drivet igjen. Ein stad ser eg ein reinflokk, dei lurer vel fælt på kva dei skal tru om desse tobeinte som går og sleper på kvar sin slede. «No har æ fått trua igjæn», melder Narve i nistepausen. Vi sit og ser utover den kvite tundraen som møter ein disig himmel i horisonten langt mot nord. Sør for oss ligg Brooksfjella sine kvasse tindar bada i sol.

Vi held det gåande til langt utover kvelden, ikkje før i 9-tida slår vi leir, etter å ha tilbakelagt litt over 2 mil i luftlinje. No har vi Okpikruak innanfor rekkjevidde, sjølv om skodda skulle kome sigande. Trøytte og slitne som vi er, får vi ein stri tørn med å sette opp teltet. To stenger brestar, i tillegg går det hol på ein stongkanal. Vi skiftar dei øydelagde ledda, og prisar oss lukkelege over at vi har veret med oss. For det er ein vakker kveld på nordsida av Brooks Range. Sør for oss ligg fjella bada i rosa kveldslys, i nord gløder det der himmel møter tundra.

Okpikruak

Den fjerde dagen etter at vi forlet Chandler, svingar vi inn i Okpikruak, ein brei, rett og flat dal som går sørover og inn i fjellkjeda. Okpikruak er kvit og naken, dalen har ikkje så mykje som eit vidjekratt som reiser seg over bakkenivå. På avstand ser dalen kald og einsformig ut, men etter som vi flyttar oss innover, finn vi spor etter eit yrande rikt liv. Eit stykke inne i dalen treff vi på mengder av ulvespor. Spora er forholdsvis ferske, her må ha vore ein svær ulveflokk, kanskje dagen før oss. I tillegg ser vi spor etter rein, og Narve ser eit jordekorn som piler ned i eit av hola sine.

Litt over middagstider rek vi på bjørnespor. -Så er bamsen er ute av hiet. Sporet går ut av dalen, så bjørnen har nok spasert ut før vi kom inn, men det er likevel med respekt vi studerer det store avtrykket i snøen. Vi vert små i forhold. Eit stykke lenger inne er også mengder av rypespor. Ikkje få kvadratmeter er nærmast hardtrakka av fuglane, som no for det meste ser ut til å vere reiste. Dei er vel på trekk nordover tundraen, der dei skal hekke. Vi kjem likevel over eit kull, det er min tur til å jakte, og eg feller tre.

Den vidare ruta frå Okpikruak går no opp gjennom ein smal sidedal og over eit pass, før vi kjem inn igjen i hjertet av fjella. Ut på ettermiddagen treff vi på nye bjørnespor. Fjelldalen vi no er på veg opp gjennom er nokså trong, vi vil nødig møte bjørn her. Sporet forsvinn opp gjennom dalen, og vi bestemmer oss for å slå leir. Vi steikjer rypene ute, det er ingen grunn til å ta unødvendige sjansar med mat og steikjeos i teltet.

Neste morgon vaknar vi som vanleg, fyrer opp primusen og sett vasskjelen på koking. Då er det at det krafsar på teltduken. Med det same er vi lys vakne, begge to. Vi famlar etter hagla som vi alltid har liggande i forteltet, og ser usikkert på kvarandre. Eg finn fram patronar og Narve opnar forsiktig teltluka og kikar ut. Ute er ingen bjørn, berre eit lite nysnølag som sklir nedover teltduken på teltet som er i ferd med å verte varmt innvendig. Vi pustar letta ut med eit smil om munnen.

Dagane går rutinemessig no. Vi vaknar i sju-halvåtte-tida, fyrer opp primusen, kokar opp vatn, et frukost, bryt leir. Vi pakkar i pulkane og før klokka er ni er vi klare til å gå. Kjem vi over ryper eller hare undervegs tek vi fram hagla og ein av oss tek eit sveip etter viltet. Elles går vi jamt og trutt, berre avløyst av nokre korte drikkepauser. Når klokka nærmar seg eitt, begynner vi å sjå etter ein fin plass der vi kan sette oss ned og ta ein rast. No kjem det han på veret korleis vi innrettar oss. Er det kaldt og surt, grev vi ein levegg som vi kryp saman bak, og så sit vi der i kanskje ein liten halvtime, til vi er så kalde at det berre er å gå vidare. Er derimot veret fint, rullar vi ut liggeunderlaga, heng soveposar til tørk og legg oss gjerne og latar oss og nyt sola i ein times tid, før vi går vidare. Vert matpausen for lang, begynner samvitet å murre, då er det ikkje anna råd enn å riste latskapen av seg og spenne skia på beina igjen. Etter å ha gått ein time eller to igjen, tek vi kanskje ti minutt og sett oss på kvar vår pulk og tek ein slurk vatn frå termosen og kikar litt på kartet. Så er det å drive på vidare.

I halvsju-sju tida er det tid for å slå leir. Vi finn oss ein plass som ligg i ly og har nok snø til at vi kan grave ei brukbar kokegrop i forteltet. Så hardtrakkar vi området og slår opp teltet. Vi leitar fram dagens middagsrasjon, og medan ein fyrer opp primusen og begynner å smelte vatn, bardunerar den andre teltet og legg snø på stormmattene. Når dette er gjort, er det nokre lange minutt før middagen endeleg er klar. Som regel et vi tausheit, berre avbrote av fornøgde grynt. Når middagen er overstått, tek vi primusen inn i innerteltet og smeltar vatn og fyller termosane til neste dag. Samtidig har vi oftast ein liten søtsak og ein kopp kakao til dessert. Kor herleg har vi det vel ikkje, no som vi ligg og nyt desserten, i ei telt der temperaturen er på veg mot tropiske høgder! Vi småpratar, skriv dagbok, studerer dagens tilbakelagde etappe og morgondagens komande på kartet, drikk meir kakao og kanskje litt buljong, heilt til det nærmar seg midnatt, og vi kryp i posen. Somme kveldar tek Narve fram ein ekstra porsjon med havregraut som han kokar til kvelds, det er lite som kan konkurrere med det.

Om dagane fylgjer faste rutiner, så varierer humøret. Somme dagar, kan ein alvorleg spekulere på kva ein eigentleg gjer her ute. Sjarkfiskedagar, kallar vi det. Dagar når to karar frå kysten går og lengtar vekk frå det kalde innlandet, til ein mild og solfylt kveld ved havet. Andre dagar, når vér og føre er godt, og ein finn ei god rytme å gå i, kan ein verte gåande og nærmast boble over av positive tankar. Då er ingenting umulig, i slike stunder ligg mine villaste draumar for framtida og berre ventar på å verte realiserte.

Den 22. april sit eg i berre ullgensar i matpausen midt på dag, for fyrste gong i løpet av vinteren. Lenge sit vi og døser i sola. Ut på ettermiddagen går Narve fyrst i sporet, med hagla over skuldra. Med pulken på slep får han tre ryper, denne kvelden har vi vår sjuande middag på fisk eller vilt sidan vi gjekk ut frå Anaktuvuk.

Etter dei kalde dagane vi hadde på nordsida av fjella, merkar vi no at det går mot vår. Framleis er det kaldt om natta, men midt på dag varmar sola temperaturen opp til over frysepunktet. Flakskred i bratte solsider og berre rabbar er er andre vårteikn. Det er herleg å kjenne at vinteren slepp taket, men våren har også sine ulemper, mellom anna gjennom ein dårleg innverknad på skiføret. Vi begynner å trakke gjennom skarelaget som vi tidlegare har gått oppå, under skaren ligg laus sukkersnø som gjer det tungt å brøyte. Oppover enorme Easter Creek, ein svær dal vi fylgjer mot søraust, får vi for fyrste gong kjenne på vårføret. Vi går jamt frå ni til sju, men klarer ikkje meir enn 16-17 kilometer. Heile dagen går vi og ser på dei same fjella i enden av dalen, dei nærmar seg frykteleg sakte.

Bålet

Vi går forbi Lonely Lake og tek nedetter Agiak Creek. På elva her er føret hardt og fint, og i den tronge dalen er landskapet spennande og omskifteleg. Vi nærmar oss no skoggrensa, som er vårt andre store mål etter at vi forlet Chandler. Utpå ettermiddagen stoppar Narve plutseleg og peikar inn i eit kratt på elvebreidda. Der står den fyrste grana vi har sett sidan vi var på veg opp Ernie Creek. Om kvelden slår vi opp teltet ved ei granklyngje og tenner eit etterlengta bål. Vi steikjer kvar vår vesle røye som vi har spart frå Chandler, og har ein herleg kveld.

Ved bålet fell det seg naturleg å fundere litt på kva eg har lært på turen som no nærmar seg slutten. Undervegs har eg mellom anna gjort meg ein del refleksjonar om det å vere på tur. Det vert klarare og klarare for meg at friluftslivet er eit forsøk på å tilfredsstille dei behova for kontakt med naturen som det moderne samfunnet skaper. I vårt samfunn lever mange liv som er prega av rutine og komfort, fjernt frå utfordringane, spenninga, mangfaldet og variasjonen ein kan oppleve i nærkontakt med naturen.

Vanlegvis er ein langtur, som den vi no er ute på, ei pause og ei avveksling frå det vanlege kvardagsmaset. Eit rom for å kunne hente seg inn igjen, og oppleve det enkle, rike, frie livet i naturen. Men no har eg vore på tur så lenge at behovet for å kople av frå informasjonssamfunnet er heilt tilfredsstilt. Ikkje så at eg er lei av å vere ute, tvert i mot. Å vere ute i det fri gir meg mykje heile vegen. Det er sjølve konseptet «tur» eg opplever som overflødig. I staden merkar eg eit gryande behov for å ha noko meir å ta tak i. Eg begynner å kjenne på ein trong til å arbeide, gjere noko «nyttig». Endeleg forstår eg eskimoane som ristar på hovudet når kvite menn legg ut på skitur: «Ikkje skal dei jakte og ikkje skal dei fiske. Kva skal dei der ute?»

Friluftslivet har mange verdifulle sider. Det tek oss med ut, det skjerpar sansar og fysikk. Det minner oss om naturen sin verdi og let oss kome i kontakt med dette levande underet, som vi sjølve djupast sett er ein del av. Alt dette er vel og bra, men no har eg oppdaga ein djupare lengt: Lengten etter å leve eit heilskapeleg liv. Eg kjenner ein trong etter å leve og arbeide i pakt med naturen også i det daglege.

Dagen etter er planen å gå til Loon Lake, slå leir i granskogen ved sjøen, og ha ein halv kviledag der. Trass snøver og fokk pakkar vi i pulkane, og legg i veg. I tretida kjem vi opp til sjøen, men landskapet svarar ikkje til forventningane. Dei grøne flekkane med granskog på kartet som vi har hatt som mål viser seg å ikkje eksistere i virkeligheita, misfornøgde og skuffa bestemmer vi oss for å gå vidare.

Eit lite stykke ovanfor sjøen treff vi på ei elgku med kalv. Vi prøver å gå rundt dei, men endar med å skremme dei framfor oss gjennom passet vi skal over. Det er fengslande å sjå kor lett og elegant desse enorme dyra tek seg fram i djupsnøen. Ku og kalv skal ein for så vidt vere forsiktig med. Stressar ein ei elgku som har kalv for mykje, kan ein risikere at ho går til angrep. Kvart år er det langt fleire i Alaska som vert skada eller drepne av elg, enn av bjørn. Med oss går det heldigvis bra. Eigentleg er det merkeleg å treffe elg i dette nakne fjellandskapet. Elgen er då fyrst og fremst eit skogsdyr, sjølv om det er tydeleg at den også finn livsgrunnlag i desse vidjekratta langt til fjells.

Den 18. dagen etter at vi gjekk frå Anaktuvuk, begynner vi på Ekokpuk Creek. Eg hadde på førehand innstilt meg på at Ekokpuk kunne verte ei tung etappe med laussnø og brøyting, men forholda er mykje verre enn frykta. I dalen ligg ein voldsom djupsnø. Snødekket består av laussnø som gradvis går over i sukkersnø, og har ikkje eit einaste fast lag. I tillegg er dalen kronglete å ta seg fram i, med ein labyrint av bekkefar som kronglar og buktar seg gjennom uframkomelege vidjekratt. Kratta er så tette at det er umuleg å gå gjennom dei med pulk utan å sette seg fast. Så vert det å fylgje bekkefara som svingar snart hit og snart dit, aller minst går dei rett fram.

Aldri har nokon av oss vore bort i liknande djupsnø. Mange stader sekk vi nedi til langt opp på låret, sjølv om vi har ski på beina. Ein gong tek Narve av seg skia, han går gjennom til livet. Tidlegare har vi gått med all oppakning i pulkane, men i laussnøen vert dei tunge og ustabile, no må vi ta mest mulig på ryggen, for å i det heile tatt klare å forflytte oss. Men også det vert for tungt, til slutt innser vi at den som skal brøyte må gå utan oppakning. Det vert mange vender fram og tilbake når vi fyrst skal brøyte spor og så etterpå gå tilbake for å hente pulken. Sidan vi starta på turen frå Chandler har vi stort sett gått frå ni til sju kvar dag, og som regel flytta oss litt over to mil. Denne dagen på Ekokpuk driv vi på ein time ekstra, og flyttar oss sju kilometer.

Dagen etter betrar forholda seg gradvis, og vi vert endeleg ferdige med Ekokpuk Creek. Vi har no berre ei strekning på knapt eit par mil, strakt oppover Johndalen, før vi er i Anaktuvuk. Men brasane er ikkje over for det. Utpå ettermiddagen bles det opp. Voldsomme vindkuler kjem feiande nedetter dalen med stadig aukande kraft, til slutt ser vi ikkje anna råd enn å slå leir. Det er ikkje lett å fastslå nøyaktig kor sterk vinden er, men storm i kasta må det vere. Ly finn vi ikkje, så vi bestemmer oss for å slå opp teltet på ein flat stad like ved eit lite kratt vi kan lage snøpluggar av. Underlaget er knallhardt, vi må bruke isøkser for å lage hol til å drive pluggane ned i. Så er det i alle fall ikkje fare for at pluggane losnar etter at dei er komne i snøen. Vi pluggar teltet fast, før vi smånervøse spenner opp stengene. Heldigvis held teltet når vi treng det som mest, verken stenger eller kanalar ryk, og vi pustar letta ut. Trøbbel med utstyret no hadde vore eit mareritt. Utover kvelden aukar vinden på endå meir, det er berre så vidt eg klarer å stå på beina når eg er ute i nødvendig ærend rett før leggetid.

I mål

Dagen etter rasar stormen framleis. Hadde teltet stått ein annan stad hadde vi nok ikkje teke sjansen på å bryte leir i dag, men vi er lite lystne på å ligge verfaste så nær Anaktuvuk. Vi diskuterer litt fram og tilbake. Det er ein 12-13 kilometers marsj oppover Johndalen før vi er framme. Orienteringa er grei, fyrst litt stigning over eit lite skar, så er det berre å skli ned i Johndalen og fylgje elva oppover til landsbyen. Her har vi gått før, dessutan vil vi mest sannsynleg finne skuterspor som viser veg. Det er nesten ikkje mulig å ta feil, uansett kor dårleg sikten måtte verte. Og når vi kjem fram, reknar vi med at vi kan overnatte på City Hall eller ein annan plass, så vi slepp å setje opp teltet igjen. Nei, det bør gå bra, litt motvind toler vi. I 11-tida bryt vi leir og set kursen nordover. Det er ufyselege forhold med motvind og fokk. Vi styrer oss ned på elva og finn raskt skutersporet, alt går etter planen. Vi byter på å gå fyrst, og driv på i eit jamt sig oppover dalen, berre eit par gongar stoppar vi og pustar på i nokre små minutt. Den siste mila oppover Johnelva nesten uendeleg lang, og det er to godt slitne skiløparar som endeleg sklir inn i landsbyen. Vi spenner av oss pulkane og gir kvarandre neven. I tjue dagar har vi vore saman på tur.

Om kvelden er vi innom skulen, der Judy, Nicole og eit par andre et salat, strikkar og preikar. Vi får kome på internett, og sender melding heim om at vi er framme og at alt er bra. «Har de snakka med Björn, svensken?» spør Nicole. «Björn? Nei det har vi ikkje,» svarer vi, forundra over å finne ut at det tydelegvis er ein svenske på besøk i landsbyen. Litt seinare på kvelden bankar det på døra, inn kjem ein smilande kar i termodress; «Hei, korleis går det?» Björn Uglem er friluftsmann frå Sverige. Dei siste ti åra har han vore nokre veker i Anaktuvuk nesten kvart år, han har gode kontakter i landsbyen. Ja, han har faktisk vorte så godt kjend med nunamiutane at han har vorte teken opp som medlem av ei familie i landsbyen.

Björn har full oversikt over forholda i Anaktuvuk, no gir han oss ei innføring. Han er ikkje særleg optimistisk. Han fortel om alkohol, narkotika og vald, og teiknar eit bilde av eit folk og ein kultur i oppløysing. Tidlegare på dagen har han vore ute og køyrt snøskuter saman med ein gjeng, undervegs merka han at det var ei av dei som var med som var tydeleg rusa. Då ho ein stad var fast bestemt på å ta ein «snarveg» utfor ein høg skrent, måtte han halde henne igjen fysisk for å hindre katastrofen. Björn er sikker på at han redda livet til jenta. Han ristar på hovudet, det er ikkje den einaste rystande episoden han har opplevd i Anaktuvuk.

Det er vitskapeleg kjent at eksimoar er mindre fysisk motstandsdyktige mot alkohol enn den kvite mann. Samtidig har ikkje nunamiutane sin kultur nokon førestellingar knytt til omgrepet skam. I vår eigen nord-europeiske kultur er det ei rekkje normer og ideal som byr oss å vere arbeidsame, måtehaldne og sømelege. I kor stor grad vi lever opp til ideala kan vel variere ein del, men somme normer er så sterke at det store fleirtalet held seg godt innanfor grensene for å

bryte dei. Dette gjeld mellom anna kravet om å stille edru og opplagd på arbeid frå mandag til fredag. I tillegg har dei fleste ein del personlege grenser i forhold til sin eigen kropp og sitt eige liv, som dei stort sett held seg innafor. Nunamiutane kjenner verken Luther eller skamma, dei lever friare enn oss, legg mindre band på seg. Dessverre gjer dette særpreget at mange av dei har ein fullstendig hemningslaus bruk av rusmiddel.

Eit anna kulturelt særtrekk som gir sørgjelege utslag saman med alkoholmisbruket, er nunamiutane sin hang til å dekkje over konflikter og undertrykkje aggresjon. Frå gammalt av ga ikkje dei harde livsvilkåra rom for openlys usemje og strid mellom nunamiutane. Skulle samfunnet overleve, måtte alle samarbeide. Derfor ga heller aldri nokon uttrykk for negative følelsar om andre. Dette er kulturen i Anaktuvuk framleis prega av. Men når nunamiutane drikk, vert motet større, og av og til kjem alt undertrykt til overflata på ein gong, med vald som det triste resultatet.

Sjølv om Björn er uroa for framtida, har han heldigvis ikkje berre negative ting å fortelje. Han gir oss også spennande glimt frå det som framleis er levande av den gamle nunamiutkulturen, som var så unikt tilpassa det harde livsmiljøet her i Brooksfjella. «Brooks Range er ikkje noko for den kvite mann», seier han og ristar på hovudet. Det var takkar vere dyktig handverk og rasjonell bruk av dei få ressursane dei hadde for handa, som gjorde nunamiutane i stand til å overleve her nord. Men det var også noko meir, dei hadde nomadelivet i blodet, dei var genetisk disponerte for det. Björn har vore mykje ute saman med nunamiutane, og han skildrar menneske som er bygde for eit liv i ugjestmild natur. Han fortel om turar på snøskuter der han har køyrd som ein villmann gjennom snøstorm og skodde, livredd for å miste fylgjet sitt av syne og køyre seg bort. Nunamiutane brukar verken kart eller kompass, men har likevel ei nesten uforståeleg evne til å alltid vite kvar dei er og kvar dei skal, uansett forhold. Eller kanskje er det ikkje så uforståeleg?

«Skal vi forstå desse menneska, må vi snu vår eiga verd på hovudet», meinar Björn. «For nunamiutane er det «ute» som er «heime»». Dei er like framande inne i eit hus som vi er i ferd med å verte ute i naturen, men ute er dei heilt overlegne.» «Når eg og du er ute, så har vi alltid ein viss lengt i bakhovudet etter å kome tilbake til ein varm dusj og ei lun stove. Vert forholda for tøffe, så vert vi kanskje redde, og vil inn. Nunamiutane har det ikkje slik, dei er alltid rolege og fatta, uansett korleis forholda og situasjonen er.» Så serverer Björn ei ny historie, denne gongen om ein kar frå Anaktuvuk som var åleine ute på jakt. Mange mil frå landsbyen streika snøskuteren. Mannen såg raskt at han verken hadde nok verktøy eller reservedelar til at han ville klare å få start igjen, og han var altfor langt unna landsbyen til at han ville klare å gå tilbake. Etter fleire dagar vart han funnen sitande på snøskuteren av folk som hadde reist ut for å leite. «Kjem de no?» var den roleg kommentaren dei vart helste med. Nokre dagar ute, det var vel ikkje noko å snakke om?

Det er ikkje berre ute i naturen at vi har noko å lære, Björn er like oppteken av verdien til dei mellommenneskelege sidene ved nunamiutane sin kultur. Han fortel om tolmodet desse menneska har, det rolege fokuset på å la ting få ta den tida dei treng. Dei stressar ikkje kvarandre. Samtidig er dei opptekne av at alle har sine sterke sider å bidra med, dei verdset læring over prestasjonar, og dei er frigjerande lite opptekne av menneske si fasade. «Ofte seier dei ikkje noko til deg når du kjem. Kanskje ser dei ikkje på deg, heller. Korleis du ser ut, spelar inga rolle. Viss du prøvar å ta kontakt, hender det at du ikkje får svar. Ofte kan dei site tause saman i ein time eller to. I vår kultur er det pinleg viss det er stilt i meir enn fem sekund i eit rom der fleire er samla, men nunamiutane kjenner verdien av å vere saman i stillheit. Samtidig er dette ein måte å teste deg på. «Han var ikkje klar», vil dei seie etter at du har reist deg og gått. Men sit du der framleis, når ein av dei opnar munnen etter å ha teia i ein times tid, så veit dei at du lyttar til det som vert sagt. Og du vil vite at det som vert sagt no, det er det grunn til å

lytte til.»

Det er så mykje som er i ferd med å gå tapt. Den unge generasjonen evnar ikkje å vidareføre den gamle nunamiutkulturen. Så er også oppveksten deira uendeleg ulik det livet besteforeldra deira levde før 1960. Dei eldste i Anaktuvuk vaks opp i telt av skinn, dei hadde kamikkar på føtene før dei kunne gå, dei hadde ikkje berre naturen rundt seg, dei var ein del av den. I deira barndom vart dei gamle lytta til. Ikkje berre av respekt, nei, like mykje fordi det var nødvendig.

Det var kunnskap som var utvikla og vidareført frå generasjon til generasjon i uminnelege tider, som gjorde nunamiutsamfunnet sin eksistens mulig. Skulle dei unge overleve, måtte dei lytte til og lære av dei gamle sine kunnskapar. I dag er den unge generasjonen i ferd med å verte sosialisert inn i det amerikanske samfunnet. Hundekøyring og jakt er bytta ut med datamaskiner og basketball. Dei som er unge i Anaktuvuk i dag, kan ikkje ein gong snakke besteforeldra sitt språk. Det er klart det ligg ei stor smerte i dette, både for unge og gamle. Endringar og utvikling er regelen i mennesket si historie, men nokon gongar hender det at endringar skjer for raskt. Då kan utviklinga verte ei tyngre bør enn menneske kan bere. Nord i Brooksfjella er no dei siste restane av ein stor jegerkultur er i ferd med å forsvinne, i Anaktuvuk knakar samfunnet under påkjenningane.

«Eg meinar nunamiutane har mange av dei svara som kunne få det moderne samfunnet på rett kurs», seier Björn. «Nunamiutane har den kontakten med naturen som vi har mista. Eg trur mykje av den rastløysa vi ser i dag er eit resultat av eit udekt behov for opplevingar i naturen, som mange har. Skal vi menneske klare å leve eit harmonisk liv, treng vi å kome oss ut og bruke sansane våre ein gong i ny og ne. Ikkje så at alle skal reise til Brooks Range for å oppleve ulvehyl og bjørnespor, for somme held det kanskje å mate endene i parken. Poenget er berre at vi alle treng å oppleve ein viss kontakt med naturen der vi er.» Denne kvelden legg vi oss inne under tak, for fyrste gong på 40 dagar.

Vår

Ein dag i mai sit eg om bord i ein sjark på Ingøya, nord på Finnmarkskysten. Ute hyler kulingen, vi ligg til kai. Eg sit med pennen i handa og tenkjer tilbake på tre eventyrlege månadar i Alaska. Kva har eg med tilbake? Eg har verken fått prinsessa eller halve kongeriket, men eg kjenner meg likevel rik. Rik på sterke, sanselege, spennande, uventa opplevingar. Det er ein rikdom som ikkje kan målast, men heller ikkje mistast. Det har vore ei reise gjennom mykje natur. Aldri før har eg vore så mykje ute som desse tre månadane. Eg minnest skoglandet ved Takotna, elva som svinga seg gjennom granskogen, mårspora og elgtrakka, harestiane på breidda. På nytt høyrer eg ulven hyle. Eg tenkjer meg tilbake til knitrande klar luft, ryper i flukt og sårfrosne fingrar og tær. Eg kjenner varmen frå bålet. Eg ser for meg nunamiutane sitt land, det nakne fjellriket med kvasse tindar, breie dalar og sjeldne vidjekratt. Kor godt det var å kunne gjere ting i den rytmen og rekkjefylgjen eg ønskte, kor herleg det var å vere herre over si eiga tid! Men dei sterkaste inntrykka kjem frå menneska.

Fem unge menn og seks unge kvinner i sin beste alder, saman var vi halvtårskurset Cirkum Polare ved Øytun Folkehøgskule i Alta. Eit eventyr i eit framand land, det var berre vi, ingen andre. Vi vil vel neppe site i hytta til Dick og dele viltgryta mellom oss igjen, men vi har minna, dei er nesten levande. Med glede tenkjer eg på Dick og Jan sin kontaktskapande og direkte veremåte. I takksemd minnest eg Judy, den fantastiske gjestfridomen og alle smila i Anaktuvuk. Det er all velvilje og interesse vi har møtt, som har hatt størst verdi og sett dei djupaste spora, det er eg ikkje i tvil om.

Til dette høyrer også dei det sterke inntrykka frå møtet med nunamiutane, Nord-Amerika sine siste nomader. Deira lagnad gir rom for vidare refleksjonar i mitt eige liv. Kvar kjem egfrå, kva er min identitet? Kva kunnskapar og verdiar er det eg skal ta vare på og føre vidare? Også i mitt eige land har det skjedd store endringar dei site to-tre generasjonane. Kor mange gongar har eg ikkje høyrt mine eigne besteforeldre snakke om kor raskt utviklinga har skjedd? Sjølvsagt er det ei grense for kor mange linjer ein kan trekkje mellom utviklinga i Anaktuvuk og utviklinga i Norge, men eg trur det finst ein del fellestrekk. Mistar vi ikkje noko i det vi stadig fjernar oss frå naturen? Kva er det som går tapt?

På tur vert nye turar fødde. Ofte har eg opplevd at nye turidear vert klekte ut i skisporet over vidda, eller at nye turprosjekt vert lufta og diskuterte i teltet etter ein lang dagsmarsj. Men tilbake frå Alaska har eg ikkje med meg nokon draumar om nye turar. I staden er det sått eit frø for eit liv nær naturen og i einskap med jorda.

Ved midnatt kastar sola sine gylne strålar over eit karrig landskap – det er vår i nord.

Notar

1Alaska er USA sin 49. stat. I Alaska er det vanleg å bruke nemninga «lower 48» om resten av USA.

2Område administrert av Alaska si urbefolkning.

3Hundekøyrar.

4Venstre og høgre.

5Administrasjon som forvaltar Alaska sine nasjonalparkar.

6Rådmann.

7Rådhuset.

8Ordførar.

9Paolo Coelho: «Alkymisten».