45 dagar "på rekå"

Nedanfor finn du 3690 ord om å vere om bord i ein reketrålar i 45 dagar, ti poeng til den som orkar å lese alt! Eg vil råde deg til å ta ei utskrift viss du skal lese heile, viss ikkje risikerer du å verte "firkanta i augene"!

Polaris ved kai på Remøya.

Det er ein frisk dag i september. Veret er opplett, sola skin innimellom, det fyrste drysset av nysnø har lagt seg i fjella innom fjorden, rypejakta har opna. På dagar som denne er det herleg å ta seg ein fjelltur her ute i havgapet. Kome seg opp på ein topp og skode mot ein havblå horisont medan den friske nordavinden riv i kroppen. Eller sette seg i ly bak ein stein og kjenne den milde haustsola i ansiktet medan vinden pip rundt øyrene.

Men til saka: I dag er eg ikkje på fjellet, eg er på sjøen. Eg er om bord i ein reketrålar, og vi kursar mot ope hav. Mot Norskehavet. For øyeblikket står eg åleine framme på bakken på MS Polaris og tersar ei luke for harde livet, idet vi stimar ut Herøyfjorden. Og eg har det eigentleg ganske fint. «Sjøen kjem til å slå over her, så det må vere tett», sa Roar før han gjekk attover. Innimellom taka gløttar eg opp og ser på Flåvær, Vikane, Kopperstad, Skorpesundet og Skorpa. Tenkjer at det er fint å vere ute i båt, at øyane og fjella ser finast ut frå sjøen. «Eg er altfor sjeldan på sjøen», tenkjer eg.

Det er faktisk heilt sant, akkurat det tenkte eg. Der stod eg, på veg ut i Norskehavet på min fyrste reketur, utan å vite om 6-7 veker er den tida det tek å fylle ein båt med reker, eller den tida det er psykisk mulig å vere på sjøen i eitt strekk, og det som faktisk slo meg var at eg var altfor sjeldan på sjøen. Eg er framleis ikkje sikker på om dette var det som kan kallast ein god start, eller berre eit utslag av ungdommeleg overmot.

Halvløtingen

Eg gjekk om bord allereie kvelden før. Med ryggsekk på ryggen og ein bag i kvar hand skritta eg mot leideren. Det fyrste som møtte meg var ein omfangsrik nordlending med stor kjeft som ropte noko om ryggsekkar og paraplyar. Eg fekk ikkje kome om bord med ryggsekk!

Kvifor? Du skal på trål! Du har vel ikkje med deg paraply også? Her hang vel logikken min ikkje heilt med i svingane. Kva var dei redde for? At berestroppane skulle vikle seg inn i trålen? At eg skulle fylle topploket med reker? Her var visst det enklaste å la vere å stille spørsmål og heller tøme ryggsekken og legge han inn igjen i bilen.

Så bar det om bord med to bagar og, nei, eg gidd ikkje å nemne alt eg hadde i hendene! Seinare påstod nordlendingen, som eigentleg var Tromsøværing, og dessutan fabrikksjef , at han hadde gjort meg ei teneste. For det fyrste ville vi sjølvsagt ikkje få nokon reker i trålen med ein ryggsekk om bord, det var innlysande. For det andre hadde han berga ryggsekken min, ein Bergans som slett ikkje var billeg. Jau, fortalde ein annan av fiskarane, på ein tur tidlegare hadde det vore dårlege fiskeri og berre plager og elende. Heilt til skipperen hadde funne ein ryggsekk ombord. Ein skikkeleg ryggsekk, verdt fleirfoldige tusen kroner. Denne hadde enda sine dagar i ei røyksky ute på dekk.

Hiving, framhalarane vert sjakla inn.

Overtru? Lesaren trekk kanskje litt på smilebandet no, det gjorde i alle fall eg. Seinare fekk eg ei grundigare innføring i skikk og bruk om bord i ein fiskebåt. Eg lærte t.d. at orda «splitt» og «hest» aldri må nemnast. Vert dei det, får ein splitt i trålen. Skulle eg snakke om hestar, fekk eg seie «ridedyr». Sannheita i dette fekk eg faktisk demonstrert seinare på turen: ein av fiskarane kome i skade å snakke om «splitting», og kva skjedde? Jau, på neste hiving hadde vi splitt i trålen. Overtru? Kanskje, men det er i alle fall tryggast å vere på den sikre sida!

Vel, ein stygg nybegynnarfeil i heilt i starten til tross, den fyrste kvelden var eg framleis ganske høg i hatten. Mest fordi eg ikkje frykta alle landkrabbar si store skrekk: nemleg sjøsjuka. Eg hadde tross alt kryssa Nordsjøen fire gongar med Statsraaden utan å mate ein einaste krabbe. Sjøsjuke var for pingler.

Eit døgn seinare var eg ikkje fullt så tøff. Dagen hadde gått med til rigging i fabrikken, mellom anna var det ei drøss med band som skulle monterast før det var klart for produksjon. Ei av mine fyrste oppgåver som halvløting (halv fiskar) var å flytte 1,5 tonn med salt som vi hadde fått om bord. Eg kan seie to ting om å flytte 1,5 tonn salt: det tek litt tid, og ein vert svolten av det. Klokka to var det endeleg middag. På dette tidspunktet låg vi framleis til kai. Stuerten, som såg ut som ein tilsynelatande triveleg og grei kar, (i virkeligheita hadde han nok ein viss sans for svart humor) hadde kokt rømmegraut. Eg hadde ikkje ete graut på ein laurdag sidan eg slutta på Nordfjord, og heiv innpå to tallerkenar, king size. Grauten var god, den.

Trålsekkane har komme inn på dekk.

Så gjekk vi til havs, og på utsida bles det storm i kasta. Fram til kvelds klokka halv åtte var det montering og rigging nede i fabrikken. Dei færraste veit korleis det luktar i ein rekefabrikk. Det er mange som ikkje har vore på havet i full storm. Det fleste har ikkje prøvd å stå og montere og rigge i ein rekefabrikk der temperaturen er ca 25 grader, der alt bevegar seg, med ein veksande klump av rømmegraut i magen. Aldri tidlegare har eg vel opplevd ein så voldsom kamp i mitt indre mellom kropp og sjel, som det eg gjorde denne kvelden.

Eg ser det klart for meg når eg tenkjer tilbake: Klumpen med rømmegraut i som vaks og vaks, magen som este ut til eg var nesten sprekkeferdig, kroppen som prøvde å sende svineriet i retur opp spiserøret for å unngå å verte kvelt innanfrå. Sjela som frenetisk gjentok positive tankar som ”kanskje eg overlever” og ”det hadde vore verre om eg hadde ete tre tallerkenar”, eller skrekkscenario av typen ”det er for dumt å spy i fabrikken”.

Ånda sigra over materien, men med knapp margin, om eg raskt skal oppsummere eit par svært lange timar. Eg overlevde, og eg spydde ikkje i fabrikken. Men då vi skulle opp for å ete biff til kvelds gjekk vegen via vakuumtoalettet på lugaren, der eg mata mine fyrste krabbar. Min sjølverklærte immunitet mot sjøverk hadde fått seg eit alvorleg skot for baugen.

Sekketøming.

Men det gjekk heldigvis raskt over. Og seinare på turen var eg ikkje plaga, sjølv om vi hadde ganske røffe forhold til tider, med 34 m/s i dei verste kasta.

Vi stima altså rett ut i Norskehavet, med kurs mot Jan Mayen. Alt skulle vere klart til fiskeri før vi var framme, og medan 5 av fiskarane jobba på dekk med å montere bruket, var vi tre stykker som rigga klar fabrikken. Då fabrikken var klar til produksjon og vi hadde rydda saman alt søppel, låg det ein svær haug med rusk på dørken. Plankebitar, papp, plastemballasje, stripseband, plastbitar, plastfjøler, og gamle, utrangerte band. ”Ta søppelet opp og hiv det over bord!”, var beskjeden frå fabrikksjefen. ”Fabrikken skal ryddast.”

Eg huskar at vi på toktet med Statsraad Lehmkuhl til Færøyane hadde ein del moro av maskinisten som i ly av natta sitt mulm og mørke plutseleg skritta over dekk med ei diger kryssfinerplate slepande etter seg, som han resolutt lempa over bord. Gutta på Statsraaden såg kanskje tøffe ut når dei kasta sneipar og kryssfinerplater over bord, men i virkeligheita var dei for førstereisgutar å rekne når det gjaldt å kaste ting på sjøen. Kva er ei einsleg kryssfinerplate over rekka? Eg har gjort mykje verre ting enn det.

Full storm.

«Kast søppelet på havet», var altså beskjeden. For andre gong høyrde eg ein kommando frå fabrikksjefen, samtidig som fornufta mi sa at dette kan ikkje stemme. Hive all den driten på havet? Plasten og teflonbanda også? Det bosset der vil ikkje vere nedbrote om hundre år! Det kan ikkje vere tilfelle at vi som skal leve av naturressursane skal kasta den driten der i matfatet? Men det var det.

Polaris er berre 5 år gammal, men har ikkje presse om bord, og søppel har ingen plass om bord, berre over bord. Stuerten, som var kjend for å site i messa framfor fjernsynet i fritida, fekk ein dag ein spydig kommentar frå ein av fiskarane om at ”han fekk seg vel litt frisk luft når han var ute med bosset.” ”Nei”, sa stuerten, ”det går berre rett ut gjennom vinduet.” Dersom nokon finn tomemballasje frå t.d. Toro i fjøra på Jan Mayen, så veit eg kvar den kjem frå.

Beerenberg, 2277 m.o.h.

Om ettermiddagen den tredje dagen kom vi fram, la ut bruket, og begynte å gå vakter. Eg var på skippervakta, og var på vakt frå 8 til 2 saman med skipperen, chiefen, basen, fabrikksjefen og ein fiskar. Det var no turen eigentleg begynte. Gå og legg deg, du skal på klokka 8, då vert det eit styr med mykje nytt å lære, var siste beskjeden eg fekk før vi begynte fiskeria. Det stemte. Seinare same kvelden hadde vi vår fyrste hiving. Det vil vere løgn å ikkje kalle det ei skremande oppleving.

Pass deg for ditt, og pass deg for datt var formaningane eg fekk medan vi sat i messa og venta på at skipperen skulle hive. Endeleg vart vinsjane kobla inn, og vi hasta ned i garderoba, der det var på med varmekjeldressen, vernestøvlane, dekkshanskane, hjelmen og den holete oppblåsbare redningsvesten. Så ut på dekk. Haneføter og stropper vart klargjorde, hekkrullen vart køyrd ned. Så stod vi der då, og såg loddet og tråldørene kome dundrande opp av sjøen. Døra og loddet skulle sjaklast ut, framhalarane inn. Så vart bruket dratt inn på dekk, med dei støyande bobbiskulene i spissen. Deretter var det gilsing, til dei to sekkane med reker endeleg vart dradde inn på dekk. Sekkane vart tømde, så var det å legge ut igjen.

Isfjorden på Svalbard.

Dei fyrste hivingane var stressande og slitsomme, særleg psykisk. Det er mykje støy, ting skal helst skje raskt, og det kan vere farleg dersom du ikkje er oppmerksom og har augene med deg, særleg i dårleg ver. Er du på feil plass til feil tid kan det i verste fall vere livsfarleg. Det gjekk stort sett greitt å lære korleis ein skulle gjere ting, vanskelegare var det å oppfatte i kva rekkefølge ein skulle gjere dei ulike rutinene, men eg lærte litt for kvar gong, og etter ei vekes tid hadde eg kome såpass inn i det at eg slutta å grue meg til neste hiving. Men avslappa vart eg aldri. Så er det også bra tøft å stå ute på dekk og rive og slite i wirar og stropper, medan sjøane slår innover dekk og vinden piskar i ansiktet. Då er brusar blodet litt kraftigare i årane enn når ein sit på kontoret og glanar på dataskjermen!

Vi ligg og tauar i Isfjorden.

Eg lærte ein heil del om pedagogikk desse dagane. Som t.d. då basen hadde sjakla feil hanefot i døra og loddet, og i sinne og frustrasjon tok ein slegghammar og slengde bortover dekket. Hammaren small forbi leggen min, med ein avstand på berre eit par desimeter.

Eg fekk oppleve kor viktig det er å gi og få oppmuntringar og konstruktive tilbakemeldingar, og å vere roleg og ha smilet på lur i stressa situasjonar. Det var mykje å lære av både gode og dårlege eksempel. Nokre av fiskarane var flinke til å ta meg til sides og forklare kva som var viktig og kva dei forventa før noko skulle gjerast, medan andre var mindre flinke til å instruere, og dei kjefta gjerne desto meir undervegs. Ein kan lære noko av alt, sjølv om det nokre gongar krev at ein bit tennene saman og pressar seg sjølv litt.

Arbeidet i fabrikken var det enklare å kome inn i. Det fyrste som skjer når fangsten kjem inn i fabrikken er at alt anna enn reker skal sorterast ut. Ein står då ved eit samleband og plukkar som ein galen i kanskje ein times tid, eller meir, viss fangsten er stor. Litt avhengig av kor mykje «drit» som er i trålen. Dette er hardt og monotont arbeid, men samtidig gir det eit fascinerande glimt av mangfaldet i havet. Vakkert utforma sjøstjerner, små krepsdyr i ulike storleikar, ulike slags småfisk og mykje meir. Alt er ein del av skaparverket som vi sjeldan tenkjer over til vanleg, sjølv om alt liv her på jorda har sitt eigentlege utspring frå nettopp livet på havdjupa. Men, liv eller ikkje liv, i ein rekefiskar sitt univers er det rekene som tel, og grovt sett delte vi altså fangsten inn i reker og «drit».

Utsikt mot Barentsburg.

Ellers bestod arbeidet i fabrikken i å finsortere dei ferdigkokte rekene, vege opp i kasser og stuve dei på plass nede i romet. Dessutan skulle industrireka køyrast fram til frysarane og stappast i blokker. Eg var den på vår vakt som var nede i romet og stuva femkilos kasser og tjuekilos industriblokker, fint kroppsleg arbeid i svalande temperatur. Vi kokte stort sett tre størrelsar, 50/70, 70/90 og 90/120, medan dei minste rekene vart frosne til industriblokker, som seinare skal verte malte opp til laksefor. Neste gong du et oppdrettslaks bør du kanskje sende ei lita takk til rekeflåten for at laksen på tallerkenen din er raud og ikkje kvit. Fabrikksjefen åt forresten ikkje oppdrettsfisk av prinsipp, det er kanskje noko vi andre burde vurdere også?

I det heile tatt vart arbeidet i fabrikken ganske raskt rutine. Når det er sagt, så vert det aller meste om bord i ein reketrålar rutine. Som maten, til dømes. Kosthaldet om bord var rutineprega, men i all sannheit fascinerande. Måltidsrytma var som følgande: frokost halv åtte, kaffimat elleve, middag to, kvelds halv 8. Eller rettare sagt middag, kaffimat, middag, dessert, middag, om du vil. Vi hadde alltid varm frokost, alltid dessert etter middagen, alltid middag til kvelds. Kvar laurdag var det graut/spekesild til middag og biff til kvelds, det einaste som varierte var om tilbehøret var bakt potet, pommes frites og steikt potet, eller bakt potet, pommes frites og fløtegratinert potet. Kvar søndag og onsdag var det egg og bacon til frokost, alle måltid hadde høg feittprosent og ikkje fleire grønsaker enn høgst nødvendig.

Likevel, det var om natta, medan stuerten sov, at vi verkeleg åt mat for menn. På Nordfjord lærte eg at ”stæsj” er dyrt og fancy utstyr som ikkje er heilt nødvendig, men svært kjekt å ha. Om bord i Polaris fikk mitt forhold til ”stæsj” eit litt nytt innhald, eg fekk nemleg møte matretten ”stæsja Grandiosa”. Her er oppskrifta:

”Ta 1.stk Gandiosa.
Finn ein stump purreløk og hakk denne litt.
Strø purreløken over Grandiosaen.
Skjer MYKJE ost i skiver.
Legg MYKJE ost på Gandiosaen.
Stopp når du ser at du har meir ost enn Grandiosa.
Steik alt på vanleg måte.
Server med majones.”

Magefølelsen du får av å ete din fyrste stæsja Grandiosa kan absolutt samanliknast med magefølelsen når du sett din fyrste kile på di fyrste naturlige klatrerute. Tankar som ”dette er ikkje bra”, ”no er eg redd” og ”vil eg overleve?” er aktuelle i begge situasjonar. Det kan eg seie sjølv om eg alltid feiga ut på majonesen.

Vi skimtar Ocean Trawler, ein anna Herøybåt.

Ellers hende det sjølvsagt at vi åt reker også, noko av det beste ein kan gjere ombord i ein reketrålar er naturlegvis å ta seg ei nykokt, lunka reke.

Men som nemnt, alt vert rutine. Maten, arbeidet, og tv-programma. Ein moderne reketrålar har parabol, men kanalutvalet på Jan Mayen er begrensa, og det vart etter kvart litt vel store doser av Discovery Channel og Animal Planet. Big machines and wild monkeys. Så hadde eg godt med tid til å lese bøker. Eg pløgde gjennom alt frå fiskeribiologi til eldre historie. Likevel, eg kan ikkje nekte for at rastløysa melde seg innimellom. Turmuligheitene om bord i ein fiskebåt er ganske begrensa. Dette har vel naturlege årsaker. Derimot er det eit paradoks at ein kan vere ute på havet, så langt frå «sivilisasjonen» så lenge, og likevel oppleve så lite av naturen.

Det er lite romantikk i det å arbeide om bord i ein havfiskebåt. Smak på ordet fabrikktrålar. Smakar det ikkje av rutiner og støy? Av effektivitet og mekanikk? Nåja, dette er kanskje ikkje heile sanninga. Sjølv om ein moderne reketrålarar som Polaris er topp utrusta med allslags teknologi, så var vi likevel prisgitte naturen sine luner. For eksempel gjekk vi frå å ta 1800 kilo i fyrste halet på ein mandag, til ingenting i fyrste halet på onsdagen etterpå, vi plukka faktisk alle rekene som var i trålen etter 5 timar med tauing opp i ein tiliters pøs. Eg kan finne ein viss sjarm i det. Men arbeidet ombord i ein fabrikktrålar er for det meste hardt rutinearbeid og det meste foregår under dekk. Den intense naturopplevelsen det var å sigle med Statsraadenvar ganske fråverande ombord i Polaris.


Likevel, eg hadde nokre av dei flottaste stundene på turen ute på dekk. Var det godt ver tok eg gjerne eit kvarter av frivakta etter middag og berre stod og såg. På hav og himmel. På lyset som med alle sine kontrastar og nyansar er så uendeleg vakkert der ute på havet. På dagar med klarver såg eg inn til Jan Mayen, ei øy med karrige kystar og steile fjell. Den nordre delen av øya er dominert av det veldige vulkankrateret Beerenberg, som er eit mektig syn der det reiser seg frå havnivå og rett opp i 2277 meters høgde.

Etter at vi hadde vore på Jan Mayen i cirka tre veker med styggever, labert fiskeri og mykje splitting i trålen, bestemte skipperen at vi skulle prøve oss på Svalbard. Vi stima nordover, men fekk sønnavind akkurat i det vi kom opp i iskanten på nordsida av Spitsbergen. Planen var å gå nordom Spitsbergen og til Hinlopenstredet mellom Spitsbergen og Nordaustlandet, men med iskanten på veg sørover kunne vi risikere å verte innesperra, og vi vart dermed liggande omtrent på høgde med nordspissen av Spitzbergen og avvente forholda.

Her låg vi innhylla i ishavsskodde oppunder 80 grader nord med drivis skrapande langs skutesida, medan gradestokken kraup ned til 15 minus. Ute på dekk la det seg eit tjukt rimlag over heile båten, og eg har nok aldri kjent naglebitet rive så voldsomt gjennom marg og bein som då eg stilte på hiving med ufora gummihanskar i 15 kuldegrader. Etter dette investerte eg med glede i fora hanskar. Nåja, eg har vel ingen grunn til å klage. Styrmannen, ein diger kar frå Færøyane, kunne fortelje om turar frå sin ungdom med 45 minusgrader, medan andre fortalde om turar før i tida då tannkostane fraus og dei måtte sove i varmekjeldress fordi det var så kaldt på lugarane. Nei, eg skal ikkje klage. Var det forresten nokon som såg bilete av Elektron på nyheitene?

Nede i romet.

Etter eit par dagar gjekk vi til Isfjorden. Når ein kjem hit med båt, forstår ein med ein gong kor presist namnet Svalbard (som betyr «Landet med dei kalde kystar») eigentleg er. Landet her er kaldt, ugjestmildt og storslagent. Det einaste synlege sporet av menneske ein ser på avstand er røyken frå Barentsburg. Eg vil for alltid bere med meg bildet av dei kalde, nakne fjella med dei reine, kvasse linjene, innhylla i eit gyllent polarlys.

I Isfjorden er det dessutan mobildekning, og eg ringde heim for fyrste gong på litt over tre veker. Men fiskeria var for dårlege, og fiskeria bestemmer, dermed bar det tilbake til Jan Mayen. Og no såg ikkje basen anna råd enn å banke trolla ut av båten. På tur tilbake til Jan Mayen tok han eit spett, varma det med skjerebrennaren til det var raudglødande, og så gjekk han over og banka på dekket med det. Dette skulle gjere slutt på uhellet. Og vi plagast faktisk mindre etter dette, sjølv om årsakene til det nok kan diskuterast.

Når du er på din fyrste reketur er alt nytt og spennande i starten. Men gradvis vert det nye til rutine, og du til slutt oppdagar du at du har vorte lei av heile greia. Førtifem dagar er lang tid, og dei tre siste vekene måtte opplevingane vike plassen for rutinene. Ikkje slik å forstå at alle dagar var like. For plutseleg sat kanskje trålen fast, så vi måtte hive på nytt før vi var ferdige med å produsere, eller så var det eit hol i nota som måtte bøtast, eller vi fekk altfor mykje torsk i trålen, eller veret var så ruskete at hivinga vart eit skikkeleg pes. Slik sett vert det aldri kjedeleg, og sjølv om arbeidet og livet om bord i ein reketrålar er rutineprega, så er det også intenst og uforutsigbart. Det er vel ein av grunnane til at somme nærmast slår rot på sjøen, og brukar meir tid av året på sjø enn på land.

Beerenberg.

Seks og ei halv veke er verken den tida det tek å fylle ein båt med reker, eller den tida det er psykisk mulig å vere på sjøen i eitt strekk. Det er den tida Polaris har bunkers til å vere ute, med full tank. Men då vi hadde begynt å stime mot Island for å avlutte turen der, tok eg meg sjølv i å tenkje at «søren heller, vi har ikkje vore ute så lenge, eg huskar dagen då eg mønstra på som om det skulle ha vore i forgårs!» Eg hadde mista tidsfølelsen fullstendig, noko som vel ikkje kan tolkast annleis enn at det var på høg tid å kome seg til lands!

”Snadde, sydvest og en pike i hver havn, så går det deg vel”, var siste melding frå Håkon før eg mønstra på. Problemet (eller fordelen) med rekefisket er berre at det er altfor få hamner. Om kvelden den 2. november klappa vi til kai i Reykjavik, og etter å ha vore gyngande grunn 45 dagar samanhengande, sette eg endeleg føtene på landjorda. Glatt, islandsk asfalt vil aldri verte det same igjen. Landgongen vart feira med Cola, wienerbrød og ein lang spasertur i Reykjavik sine gater.

Tidleg neste morgon gjekk flyet heim, medan dei 25 kiloa med reker og dei 15 med torsk eg hadde vart stua trygt på plass i romet for lossing seinare. Ellers bestod utbyttet frå turen av nokre kroner og ein rikdom i nye opplevelsar. «Det er ikkje berre pengane som tel, det er viktig å oppleve noko også», sa Paul, nettmannen, på turen heim frå Reykjavik. Det får vere siste ord.